بلوغ پزشکی دیجیتال در ایران
ایران پس از هند، دومین قدرت در تولید داروهای زیست‌فناور در آسیای غربی است
هفت صبح، راضیه زرگری| در شرایطی که بسیاری از کشورها با چالش‌های درمانی و کمبود منابع پزشکی روبه‌رو هستند، ایران با تکیه بر توانمندی داخلی و دانش بومی، در حال رقم زدن فصلی تازه در حوزه علوم پزشکی است. پیشرفت‌هایی که در سطح منطقه‌ای بلکه در برخی حوزه‌ها در سطح قاره آسیا نیز قابل توجه هستند.
آینده پزشکی ایران، به شرط توجه به نخبگان، تقویت زیرساخت‌ها و استفاده درست از فناوری‌های نوین، می‌تواند درخشان باشد. اما غفلت از چالش‌ها، بی‌توجهی به پزشکان جوان و نبود نگاه کلان، ممکن است این فرصت تاریخی را به تهدیدی پایدار تبدیل کند. در این گزارش، تلاش کردیم به مهمترین دستاوردهای پزشکی ایران در سال‌های اخیر اشاره کنیم و البته چالش‌ها و چشم‌انداز پیش رو را بررسی کنیم.
ایران در حال حاضر یکی از معدود کشورهای منطقه است که توان تولید داروهای بیولوژیک پیشرفته را دارد. بیش از ۲۰ قلم داروی زیست‌فناورانه در کشور تولید می‌شود؛ از جمله داروهای ضد سرطان، فاکتورهای خونی، داروهای MS و انواع هورمون‌های درمانی. شرکت‌های دانش‌بنیان و هلدینگ‌های دارویی با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، هم نیاز داخلی را تامین می‌کنند و هم صادرات دارو به کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه، لبنان و افغانستان در حال افزایش است.
به جز ترکیه که موفق به تولید 10 قلم داروی بیوتکنولوژیک شده، دیگر کشورهای منطقه در این حوزه وابسته به واردات هستند. ایران پس از هند، دومین قدرت در تولید داروهای زیست‌فناور در آسیای غربی است. پیشرفت ایران در حوزه پیوند اعضا هم بسیار قابل توجه و زبانزد است. طبق آمار وزارت بهداشت، ایران بالاترین نرخ پیوند کلیه از بیماران مرگ مغزی در منطقه را دارد. انجام پیوند کامل صورت، پیوند قلب و پیوند همزمان چند عضو، تنها بخشی از توانمندی‌های جراحان ایرانی در سال‌های اخیر بوده است.
پزشکان ایرانی با در اختیار داشتن سیستم «اهدای توسعه یافته» برای استفاده در بیماران مرگ مغزی، سالانه بیش از 4500 مورد پیوند کلیه انجام می‌دهند. به طور کلی ایران در پیوند اعضا به ویژه از بیماران مرگ مغزی، از کشورهای همسایه جلوتر است و ساختار قانونی و فرهنگی منسجم‌تری نسبت به دیگر کشورها دارد. در میان کشورهای آسیایی، هند در حالی که با چالش‌های قانونی برای استفاده از اعضای بیماران مرگ مغزی مواجه است، سالانه بیش از 8هزار پیوند کلیه انجام می‌دهد.
از سلول‌های بنیادی تا توسعه گردشگری پزشکی
پژوهشگاه رویان، به عنوان قطب اصلی پژوهش در حوزه سلول‌های بنیادی، موفق به انجام آزمایش‌ها و درمان‌هایی در بیماری‌هایی چون فلج مغزی، ضایعات نخاعی و بیماری‌های شبکیه شده است. خدمات درمان ناباروری نیز در سطحی بسیار پیشرفته در این مرکز ارائه می‌شود؛ به‌گونه‌ای که ایران را به یکی از مقاصد اصلی «توریسم درمانی ناباروری» در خاورمیانه تبدیل کرده است.
البته انستیتو پاستور هم در زمینه پژوهش‌های سلول‌های بنیادی و درمان‌های نوین پیشرفت‌هایی داشته است. به طور کلی ایران در خاورمیانه پیشتاز پژوهش‌های سلول‌های بنیادی است و در منطقه غرب آسیا به عنوان مرجع شناخته می‌شود. به طور کلی در آسیا، کره‌جنوبی با در اختیار داشتن مراکز تحقیقاتی بسیار معتبر در موضوع سلول‌های بنیادی پیشرو است و هند نیز با چند مرکز ملی تحقیقاتی در حوزه درمان‌های نوین، شهرت منطقه‌ای خوبی دارد.
یکی دیگر از اتفاق‌هایی که شاید در دهه اخیر در جامعه ما بارز و رو به رشد بوده، سفر خارجی‌ها به ایران برای درمان است؛ ایران با وجود تبلیغات نه چندان گسترده و مشکلات ارزی، یکی از ارزان‌ترین و در عین حال با کیفیت‌ترین مقاصد درمانی در خاورمیانه شده و ظرفیت بالایی برای رشد دارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که ایران سالانه پذیرای بیش از ۵۰۰ هزار بیمار خارجی است و در غرب آسیا رتبه اول را دارد.
مراکز درمانی در شهرهایی چون مشهد، شیراز و تهران، با ایجاد بخش‌های VIP و کادر مسلط به زبان‌های مختلف، فضای جذب بیماران به خصوص از کشورهای عربی، آسیای میانه و حتی اروپا را فراهم کرده‌اند. این روند نه‌تنها برای نظام سلامت ایران سودآور بوده بلکه در توسعه گردشگری پزشکی نیز نقش مهمی ایفا می‌کند.
ناباروری، جراحی زیبایی و ارتوپدی برجسته‌ترین خدماتی است که پزشکان ایرانی به خارجی‌ها می‌دهند. در این حوزه نیز هند، در قاره آسیا با پذیرش سالانه حدود دو میلیون بیمار خارجی، یکی از قدرت‌های جهانی در این حوزه محسوب می‌شود و ترکیه با پذیرایی از یک میلیون بیمار خارجی به صورت سالانه رتبه اول آسیا را دارد.
ظرفیت‌ها و چالش‌های حوزه فناوری‌های سلامت
ایران در مسیر توسعه فناوری سلامت دیجیتال قرار دارد و بیش از 50 استارتاپ در این حوزه مشغول کارند. استارتاپ‌هایی با ارائه خدمات آنلاین مشاوره، نسخه‌نویسی هوشمند و تحلیل‌های بالینی مبتنی بر هوش مصنوعی، قدم‌هایی جدی در مسیر پزشکی آینده‌محور برداشته‌اند. شرکت‌های بسیاری هم در دهه اخیر در حوزه تولیدات تجهیزات پزشکی و دارویی نوین فعالیت می‌کنند که به گفته رضا مسائلی، عضو هیئت علمی دانشکده فناوری‌های نوین دانشگاه علوم پزشکی تهران، تعداد آنها دستکم هزار شرکت تولیدکننده است.
در میان کشورهای آسیایی، هند با بیش از صدها شرکت بسیار پیشرفته در زمینه پزشکی دیجیتال، صدرنشین در این حوزه است و ترکیه با راه‌اندازی بیش از 100 شرکت پزشکی دیجیتال، دوشادوش ایران. می‌توان گفت پزشکی دیجیتال در ایران تازه به بلوغ رسیده است و در صورت حمایت و سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها می‌توان آینده درخشانی برای این بخش متصور شد.
رضا مسائلی، عضو هیئت علمی دانشکده فناوری‌های نوین دانشگاه علوم پزشکی تهران، در گفت‌وگو با هفت‌صبح به بررسی ظرفیت‌ها و چالش‌های حوزه فناوری‌های سلامت در ایران می‌پردازد؛ او معتقد است ایران در حوزه فناوری‌های سلامت ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد و حمایت‌های قانونی از تولید و تجاری‌سازی فناوری‌ها، به بلوغ و تبلور این ظرفیت‌ها در یک یا دو دهه گذشته کمک کرده است. به‌ویژه، قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و قانون جهش تولید که به تصویب مجلس رسیده‌اند، فرآیندهای مرتبط را قابل اتکا و عملیاتی کرده‌اند. این قوانین به شرکت‌ها کمک کرده‌اند تا بتوانند در زمینه تجاری‌سازی محصولات خود فعالیت کنند.
این مدرس دانشگاه به معافیت‌های مالیاتی برای شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر شرکت‌هایی که در حوزه تحقیق و توسعه فعالیت می‌کنند، اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد:« این معافیت‌ها به شرکت‌ها این امکان را می‌دهد که با هزینه‌های کمتری در زمینه تحقیق و توسعه فعالیت کنند و به تجاری‌سازی محصولات خود بپردازند. برای مثال، قانون جهش تولید به شرکت‌ها اجازه می‌دهد که از اعتبار مالیاتی بهره‌مند شوند و در نتیجه، در زمینه تحقیق و توسعه فعالیت‌های بیشتری انجام دهند. این حمایت‌ها به ویژه برای شرکت‌های نوپا و استارتاپ‌ها که نیاز به منابع مالی بیشتری دارند، حیاتی است.»
تغییر نگرش دانشجویان به سمت کارآفرینی
در حالی که مهاجرت بخشی از پزشکان یکی از تهدیدهایی است که سرمایه نیروی انسانی جامعه پزشکی را هدف قرار داده و باید با ایجاد تسهیلات شغلی و انگیزه‌های اجتماعی و اقتصادی، این قشر مهم را ترغیب به ماندن در وطن کرد، مسائلی به نکته مثبت و مهمی درباره روحیه اکثر دانشجویان پزشکی اشاره می‌کند؛ تغییر نگرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی به سمت کارآفرینی. او می‌گوید:«امروزه دانشجویان متوجه شده‌اند که برای موفقیت در کار و حرفه پزشکی در بلند مدت، صرفاً استخدام شدن در یک جایگاه دولتی یا خصوصی کافی نیست. به همین دلیل، آنها بیشتر به سمت کارآفرینی و اشتغال در حوزه فناوری حرکت کرده‌اند.»
او تاکید می‌کند که دانشجویان رشته‌های مختلف پزشکی و زیرمجموعه‌هایش در حال حاضر محصولاتی با کیفیت بالا و هم راستا با استانداردهای بین‌المللی تولید می‌کنند و به صادرات این محصولات توجه ویژه‌ای دارند. به عنوان مثال، برخی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی در دانشگاه علوم پزشکی تهران، محصولات پزشکی و بیومتریال‌هایی تولید کرده‌اند که با استانداردهای جهانی مطابقت دارند. این محصولات شامل داروهایی با فناوری بالا و تجهیزات پزشکی پیشرفته هستند که می‌توانند به بازارهای بین‌المللی صادر شوند.
سنگ اندازی در مسیر تولید
تحریم‌ها، نوسانات ارزی و نبود سرمایه‌گذاری پایدار در بخش سلامت باعث شده بسیاری از مراکز درمانی با کمبود تجهیزات مدرن و داروهای وارداتی روبه‌رو باشند و در این میان قطار تولید است که باید این کمبودها را جبران کند؛ مسائلی به چالش‌های موجود در زمینه تولید و تجاری‌سازی محصولات پزشکی اشاره می‌کند:«کارهای موازی بین دستگاه‌های حاکمیتی، فرایندها را کند کرده و موجب دلسردی تولیدکنندگان می‌شود. به عنوان مثال، مداخله چند وزارتخانه مانند وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت بهداشت در امور مشابه، باعث ایجاد سردرگمی و کندی در فرآیندها شده است.»
او بر لزوم حذف این موازی‌کاری‌ها تاکید می‌کند:« باید یک رویکرد یکپارچه و هماهنگ برای حمایت از تولیدکنندگان ایجاد شود.به علاوه تخصیص و تامین ارز به دلیل محدودیت‌های موجود، با مشکلات جدی مواجه است. این مسایل باعث می‌شود که تولیدکنندگان نتوانند به موقع مواد اولیه مورد نیاز خود را تامین کنند و در نتیجه، روند تولید و تجاری‌سازی محصولاتشان با کندی مواجه شود.»
تاثیر فناوری‌های سلامت بر تولید ناخالص ملی
مسائلی همچنین به تاثیر فناوری‌های سلامت بر تولید ناخالص ملی (GDP) اشاره می‌کند:« با توجه به رشد سریع فناوری‌های سلامت و افزایش تقاضا برای محصولات و خدمات این حوزه، می‌توان انتظار داشت که سهم این بخش از تولید ناخالص ملی به طور قابل توجهی افزایش یابد. به عنوان مثال، تولید تجهیزات پزشکی و داروهای با فناوری بالا می‌تواند به افزایش صادرات و درآمدهای ارزی کشور کمک کند. این موضوع نه تنها به تقویت اقتصاد ملی منجر می‌شود بلکه باعث ایجاد اشتغال و افزایش سطح رفاه اجتماعی نیز خواهد شد.»
مسائلی همچنین بر این نکته تاکید می‌کند که سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری‌های سلامت می‌تواند به بهبود کیفیت خدمات بهداشتی و درمانی و کاهش هزینه‌های درمانی برای دولت و مردم منجر شود. به همین دلیل، حمایت از این حوزه به عنوان یک اولویت ملی باید در دستور کار قرار گیرد.
ضرورت ایجاد یک اکوسیستم حمایتی
مسائلی با تاکید بر اهمیت حمایت‌های قانونی و منابع اطلاعاتی، به آینده‌ای روشن برای فناوری‌های سلامت در کشور اشاره می‌کند و از مسئولان می‌خواهد تا به این حوزه توجه بیشتری داشته باشند. او همچنین بر ضرورت ایجاد یک اکوسیستم حمایتی برای تولیدکنندگان تاکید دارد تا بتوانند در بازارهای جهانی رقابت کنند و سهم خود را از این بازارها به دست آورند:« با توجه به ظرفیت‌های موجود و وجود تقاضا از خارج مرزها برای صادرات، تولیدکنندگان ایرانی باید بستری داشته باشند تا محصولات خود را با استانداردهای جهانی تولید کنند. همکاری و هم‌افزایی بین دستگاه‌های مختلف برای تسهیل فرایندها و افزایش تولید می‌تواند مسیر را روشن‌تر کند؛ امیدوارم با رفع چالش‌ها و حمایت‌های لازم، در یک دهه آینده، تولیدکنندگان ایرانی بتوانند سهم قابل توجهی از بازارهای جهانی را به خود اختصاص دهند.
اقتصاد سلامت نیاز به درمان فوری دارد
سرانه سلامت در ایران نسبت به درآمد ناخالص ملی بسیار پایین است
محمد صاحب الزمان، دبیر مجمع انجمن‌های علوم آزمایشگاهی
در سال‌های اخیر، پزشکی ایران به عنوان یک قطب مهم در منطقه غرب آسیا شناخته شده است و با پیشرفت‌های چشمگیر در حوزه‌های مختلف پزشکی، به ویژه در رشته‌های قلب، چشم و ارتوپدی، توانسته جایگاه خود را در سطح بین‌المللی تثبیت کند.
اما در کنار این دستاوردها، چالش‌هایی نیز وجود دارد که نیاز به توجه و بررسی دارند. درباره پیشرفت‌های رشته‌های پزشکی، حوزه قلب یکی از موفق‌ترین بخش‌ها در پزشکی ایران است. با بهره‌گیری از تکنیک‌های نوین و تجهیزات پیشرفته، پزشکان ایرانی توانسته‌اند در تشخیص و درمان بیماری‌های قلبی و عروقی پیشرفت‌های قابل توجهی داشته باشند. جراحی‌های قلب باز و روش‌های کاتتریزاسیون قلب به صورت روزافزون در حال انجام است و نتایج مثبتی به همراه داشته است.
در زمینه پزشکی چشم هم، ایران به عنوان یکی از پیشگامان در منطقه شناخته می‌شود. تکنیک‌های جراحی مانند لیزیک و درمان بیماری‌های چشمی به سطح بالایی رسیده‌اند. همچنین، پزشکان ایرانی توانسته‌اند در زمینه پیوند قرنیه و درمان بیماری‌های شبکیه موفقیت‌های چشمگیری کسب کنند. به همین نسبت در حوزه ارتوپدی، درمان آسیب‌های استخوانی و مفصلی در کشورمان با استفاده از تکنیک‌های جراحی مدرن بهبود یافته است.
جراحی‌های تعویض مفصل و درمان شکستگی‌ها با روش‌های نوین، به بیماران کمک کرده تا کیفیت زندگی بهتری داشته باشند. حوزه علوم آزمایشگاهی نیز در ایران به سرعت در حال پیشرفت است. آزمایشگاه‌ها با تجهیزاتی مدرن و کیت‌های آزمایشگاهی به روز، نقش مهمی در تشخیص و درمان بیماری‌ها ایفا می‌کنند. این پیشرفت‌ها به پزشکان کمک می‌کند تا تشخیص‌های دقیق‌تری ارائه دهند و درمان‌های موثرتری را آغاز کنند.
با وجود دستاوردهای قابل توجه، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، کمبود منابع مالی و نوسان ارزی است. افزایش هزینه‌ها به ویژه در حوزه خدمات پزشکی، مردم را با مشکلات مالی مواجه کرده است. برای مثال، هزینه‌های جراحی و تجهیزات پزشکی به شدت افزایش یافته و این موضوع بر دسترسی بیماران به خدمات پزشکی تاثیر گذاشته است. بیماران مجبورند برای جراحی‌های کوچک، مبالغ هنگفتی را پرداخت کنند که این امر فشار زیادی بر روی خانواده‌ها ایجاد می‌کند.
یکی از چالش‌های دیگر، عدم دسترسی به تجهیزات پزشکی است؛ تجهیزات و ملزومات پزشکی به دلیل تحریم‌ها و افزایش قیمت ارز بسیار گران شده‌اند. قیمت دستگاه‌های آزمایشگاهی و تجهیزات پزشکی به شدت افزایش یافته و این امر باعث شده است که آزمایشگاه‌ها نتوانند به درستی خدمات خود را ارائه دهند. به عنوان مثال، یک دستگاه شمارش سلولی که چند سال پیش با قیمت معقولی قابل خریداری بود، اکنون به قیمت‌های نجومی رسیده است.
یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی سلامت کشور این است که سرانه سلامت در ایران نسبت به درآمد ناخالص ملی بسیار پایین است. در حالی که کشورهای پیشرفته حدود ۲۵درصد از درآمد خود را به سلامت اختصاص می‌دهند، این رقم در ایران تنها ۵درصد است. این موضوع باعث شده که تامین سلامت مردم به چالش کشیده شود و در نتیجه، کیفیت خدمات پزشکی تحت تاثیر قرار گیرد.
به نظر من برای پیشبرد اهداف پزشکی و بهبود وضعیت سلامت در ایران، نیاز اساسی به برنامه‌ریزی دقیق و تخصیص منابع مالی مناسب وجود دارد.حتی برنامه‌ریزی دقیق با در نظر گرفتن همه کمبودها و چالش‌ها، مهمتر از تخصیص ارز است. مسئولان اقتصادی باید سرانه سلامت را به عنوان اولویت در نظر بگیرند و برنامه‌های اساسی برای بهبود وضعیت اقتصادی سلامت جامعه تدوین کنند.
آموزش و آگاهی‌رسانی به مردم درباره زیست سالم و پیشگیری از بیماری‌ها و همچنین خدمات پزشکی و نحوه استفاده از این خدمات می‌تواند به کاهش چالش‌های موجود کمک کند. این آموزش‌ها می‌تواند در غالب کارگاه‌ها و سمینارها برای پزشکان و عموم مردم توسعه پیدا کند. توسعه زیرساخت‌های پزشکی و تامین تجهیزات لازم برای ارائه خدمات به روز به بیماران می‌تواند به بهبود کیفیت خدمات پزشکی و آزمایشگاهی کمک کند و در نهایت رضایت بیماران را افزایش دهد. به نظرم ایران می‌تواند با همکاری‌های بین‌المللی در حوزه پزشکی و تحقیقات علمی و تبادل تجربیات و فناوری‌های نوین به دستاوردهای بیشتری در حوزه‌های پزشکی دست پیدا کند.
در نهایت ایران با وجود پیشرفت‌های قابل توجه در حوزه پزشکی، با چالش‌های جدی نیز مواجه است؛ نباید از این چالش‌ها غافل شد و خوشبینانه به موفقیت‌ها اشاره کرد. برای تحقق اهداف بلندمدت در این حوزه، همکاری و همفکری تمامی ذینفعان، اعم از محققان و تولیدکنندگان و مسئولین ضروری است. تنها با تلاش مشترک می‌توان آینده‌ای روشن‌تر برای سلامت مردم ایران فراهم کرد و به بهبود کیفیت زندگی آنها کمک کرد.
