ناترازی انرژی؛ گناه مردم یا خطای سیاست‌گذاری؟
رمزگشایی از افسانه بدمصرفی انرژی در ایران، وقتی همه بی‌تقصیرند جز مردم عادی
هفت صبح| اگر هنوز با صدا و سیما و رسانه‌های داخلی قهر نکرده‌اید و همچنان، برخی از اخبار داخلی و خارجی کشور را از این طریق کسب می‌کنید، حتما با بی‌شمار اظهارنظرهای مسئولان درباره بدمصرفی ایرانی‌ها در حوزه انرژی برخورد کرده‌اید؛ اظهاراتی که کمبود بنزین، برق، آب و گاز یا به تعبیر آنها، ناترازی انرژی را به ارزان بودن این کالاها در ایران منتسب می‌کنند و با اشاره به نقل قول قدیمی «مال مفت و دل بی‌رحم» معتقدند مردم ایران به خاطر ارزانی انرژی، منابع کشور را از بین برده‌اند؛ موضوعی که البته هیچ‌وقت از سوی این مقامات، به بوته راستی‌آزمایی قرار داده نشده ولی دستاویزی شده برای افزایش شدید رقم قبوض انرژی مردم در سال جاری.
روایت اول؛ بیمارستان بازرگانان و قبض برق
«بیمارستان بازرگانان تهران» در جنوب تهران واقع است؛ تقاطع خیابان ری با بزرگراه محلاتی. این بیمارستان براساس مسئولیت اجتماعی اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تهران تاسیس شده و از سال 1328 با کمک‌های این نهاد به کار خود ادامه می‌دهد. ذکر این پیشینه برای موضوعی است که به تازگی درباره همین موضوع قبوض انرژی برای این بیمارستان رخ داده است.
«محمود نجفی‌عرب» رئیس اتاق بازرگانی تهران که در روزهای اخیر، به صدور بی‌ضابطه قبوض برق در سال جدید، به خصوص تیر ماه، اعتراض کرده، روایتی ناب از گرانی بی‌ضابطه قیمت قبوض تعریف می‌کند. وی در جلسه صدوسیزدهم شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی استان تهران که با حضور مسئولان اجرایی و قانونگذاری برگزار شد، با بیان اینکه قطعی و هزینه‌های سنگین برق به معضلی جدی برای تولید تبدیل شده، گفت:
بیمارستان بازرگانان تهران، امسال با قبضی دو میلیارد و ۶ میلیون تومانی مواجه شده در حالی‌که در ماه مشابه سال گذشته حدود ۲۳۰میلیون تومان بابت هزینه مصرف برق پرداخت کرده بود و این در حالی‌ست که به دلیل وقوع جنگ 12 روزه، در دوره مزبور حتی برق کمتری هم نسبت به ماه مشابه سال گذشته مصرف کرده بود. به عبارت دیگر، با وجود مصرف کمتر، قبض امسال این بیمارستان نزدیک به 9 برابر شده یا معادل 800درصد افزایش قیمت!!
روایت دوم؛ مبنایی برای قیمت‌گذاری نیست
«حسین حبیبی» دبیر کانون هماهنگی شوراهای اسلامی کار استان تهران و از فعالان صنفی قدیمی کارگری در تهران است. روایت این کارگر از مشکلاتی که قبوض انرژی برای وی و ساکنان ساختمان محل اقامت خانواده وی ایجاد شده و در یکی از خبرگزاری‌ها منتشر شده را با هم مرور می‌کنیم: «ما مجموعا ۱۳ نفر، در یک آپارتمان سه‌واحدی زندگی می‌کنیم. پیش از جنگ ۱۲ روزه، قبض آب برای دوره مصرف ۳۱ روزه بیش از ۵ میلیون تومان آمده بود.
به خاطر این رقم غیرمنطقی، قبض را پرداخت نکردیم و تصمیم گرفتیم برای اعتراض اقدام کنیم اما درست همان موقع، جنگ ۱۲ روزه آغاز شد.» حبیبی ادامه می‌دهد: «بعد از پایان جنگ، قبض جدید با دوره مصرف ۳۸ روزه برایمان صادر شد که مبلغ آن بیش از ۹ میلیون تومان بود. اعتراض کردیم. مأموران شرکت آب آمدند و بازدید کردند و گفتند که ما جزو ۵درصد «بدمصرف‌ها» هستیم.
توضیح دادیم که مصرف‌مان هیچ تغییری نکرده اما گفتند شما دستشویی فرنگی دارید، شاید وسواسی هستید یا در مصرف آب دچار هدررفت هستید! اما ما نه وسواس داریم، نه هدررفت آب. حتی مشخص شد که تمام این فرضیات آنها بی‌اساس بوده. با این حال، نه تنها مبلغ ۹ میلیون تومان را کم نکردند، بلکه چند روز پیش پیامکی دریافت کردیم مبنی بر اینکه برای دوره ۷۱ روزه، قبضی بیش از ۱۰ میلیون تومان صادر شده است و به عبارتی دیگر، برای این سه دوره در مجموع ۱۰ میلیون تومان پول آب آمده است.» وی در پایان پرسشی مطرح می‌کند: «اگر این اعداد را کنار هم بگذارید، درواقع برای ۳۳ روز بعدی فقط کمی بیش از یک میلیون تومان محاسبه شده! بالاخره کدام عدد واقعی است؟ این عدم تناسب در قبض آب ما، نشان می‌دهد بدمصرف بودن ساختمان ما از اساس اشتباه است.»
روایت سوم؛ تگزاس یک‌سوم جمعیت ایران و مصرف بیشتر برق
ایالت تگزاس، واقع در جنوب ایالات متحده آمریکا، کمی بیشتر از یک‌سوم جمعیت ایران و کمی بزرگتر از یک‌سوم مساحت کشور ماست. در این ایالت، تقریبا شرایط آب و هوایی مشابه ایران وجود دارد، هر چند که متوسط گرمای هوا در این ایالت، بیشتر از میانگین همین دما در ایران برآورد می‌شود. با توجه به این مشابهت و اینکه جمعیت و وسعت این ایالت، تقریبا یک‌سوم ایران است، می‌توان به مقایسه وضعیت مصرف و تولید برق در آن و ایران پرداخت.
مصرف برق در این ایالت، در ماه‌های گرم سال، مثل مرداد ماه، بالاتر از 85هزار مگاوات تخمین زده می‌شود و جالب است که ایران با سه برابر جمعیت، کمتر از این میزان مصرف برق دارد و به عبارت دیگر، این ادعا که ارزانی قیمت انرژی در کشور سبب ولخرجی مردم در استفاده از انرژی است، در این مقایسه کاملا رد می‌شود چرا که مردم این ایالت، سه برابر ایرانی‌ها برق مصرف می‌کنند، آن هم در شرایط آب و هوایی تقریبا مشابه.
با وجود این حجم مصرف، جالب است که این ایالت، ظرفیت تولیدی 150هزار مگاواتی دارد ولی ایران در همین شرایط، 20هزار مگاوات کسری دارد که نشان از تفاوت‌های ایجاد شده از ناحیه مدیریت منابع انرژی دارد. شرکت‌های متعددی در ایالت تگزاس، کار تامین برق مشترکان خانگی، تجاری و صنعتی را برعهده دارند و قراردادهای متعددی می‌توان با این شرکت‌ها منعقد کرد که مهمترین آنها، قرارداد قیمت ثابت و قرارداد قیمت متغیر است که مخصوص مشترکانی است که می‌توانند به مدیریت مصرف خود در ساعات مختلف بپردازند و از این رهگذر، در صورت مصرف کمتر در ساعات پیک، از تخفیف‌های ویژه‌ای بهره ببرند با این حال، در قراردادهای قیمت ثابت، قیمت هر کیلووات ساعت برق بین 12 تا 18 سنت است که میانگین آن، عدد 15 سنتی را برای مصرف‌کنندگان، نشان می‌دهد.
مرغ مسئولان یک پا دارد
مسئولان توضیحی غیر از بدمصرف بودن مردم در تشریح دلایل ناترازی انرژی ندارند. به تازگی، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی هم در نشست تخصصی با جمعی از صنعتگران و فعالان اقتصادی شهرستان قوچان بر ضرورت اصلاح سیاست‌های قیمت‌گذاری آب، برق و گاز تأکید کرده و آن را عاملی کلیدی برای جلوگیری از آسیب به مردم و تولیدکنندگان دانست. «احمد میدری» ضمن بررسی چالش‌های مصرف انرژی و تولید در کشور با اشاره به مقایسه وضعیت ایران با دیگر کشورها اظهار کرد:
در بسیاری از کشورهای دنیا یا گاز دارند یا برق اما به ندرت هر دو به قیمت پایین عرضه می‌شود. در ایران قیمت انرژی به قدری پایین نگه داشته شده که مصرف بی‌رویه در بخش خانگی و صنعتی شکل گرفته است. غیر از روسیه، ارزان‌ترین گاز به تولیدکنندگان داده می‌شود و این باعث شده فناوری و بهره‌وری در تولید به شکل صحیح استفاده نشود. وی ادامه می‌دهد: خانه‌ها و ادارات ما همگی از کولر استفاده می‌کنند و مصرف انرژی بالاست.
حتی مغازه‌ها در شب به اندازه یک روستا برق مصرف می‌کنند. در مقابل در کشورهای دیگر، حتی ساختمان‌ها بدون سیستم تهویه پنکه مجاز به فعالیت نیستند. این تفاوت نشان می‌دهد سیاست‌های گذشته در قیمت‌گذاری انرژی ناکارآمد بوده و اصلاح آن ضروری است.
او در پایان می‌گوید: البته هدف ما مقصر دانستن گذشته نیست، بلکه ارائه راهکارهایی است که هم مردم آسیب نبینند و هم تولیدکنندگان تحت فشار قرار نگیرند. یکی از اقدامات در دست اجرا طرح جایگزینی بخاری‌های گازی با سیستم‌های کم‌مصرف است. اما آیا واقعا مصرف مردم در سال‌های اخیر، بی‌رویه افزوده شده و اساسا آیا دلیل ناترازی در برق، آب و گاز مردم هستند یا سیاست‌های همین سیاست‌گذاران؟
برقی که برای ایرانی‌ها گران‌تر تمام می‌شود
حال نگاهی به قیمت برق خانگی در ایران می‌اندازیم. سال گذشته، مدیرعامل توانیر توضیحاتی درباره محاسبه قبوض برق ارائه و اعلام کرد که خانوار ایرانی با مصرف 800 کیلووات ساعت در ماه، باید حداقل یک میلیون و 800هزار تومان بپردازد. امسال، توانیر اعلام کرده که تعرفه برق فقط 26درصد اضافه شده است؛ یعنی مصرف 800 کیلووات ساعت امسال برای خانواده‌ها، نزدیک به 2 میلیون و 300هزار تومان آب خواهد خورد.
بد نیست نگاهی هم به وضعیت دستمزد خانوارهای ایرانی با همتایان تگزاسی آنها بیاندازیم. حداقل مزد امسال برای ایرانی‌ها حدود 12میلیون تومان تعیین شد و با این حساب، اگر در ایران حداقل‌بگیر باشید و 800 کیلووات ساعت در ماه برق مصرف کنید، باید حدود یک پنجم (20درصد) از درآمدتان را بابت برق بپردازید. اما در تگزاس، حداقل مزد کارگران که مشابه حداقل مزد فدرال در آمریکاست، ماهی 2400 دلار است. اگر شما در تگزاس، 800 کیلووات ساعت برق مصرف کنید، قبض برق شما 120 دلار خواهد بود، یک‌بیستم درآمدتان یا همان 5درصد مزد.
سیاست‌گذاری که عدد را دوست ندارد
برای راستی‌آزمایی ادعای مسئولان مبنی بر مصرف بی‌رویه انرژی در کشور شاید بیش از هر موضوعی، بتوان به ارقام و آمار نگاهی انداخت، از اعداد مصرف برق و گاز در کشور گرفته تا آمار مربوط به ایجاد و ساخت واحدهای صنعتی، میزان تولیدات صنعتی و نیز تعداد منازل مسکونی تاسیس شده در کشور؛ چرا که بدیهی است از افزایش تولید سیمان و فولاد گرفته تا ساخت واحدهای مسکونی جدید، همگی بر میزان انرژی مصرفی کشور تاثیر می‌گذارد.
برای گام نخست به میزان برق مصرفی کل کشور در سال‌های گذشته و میزان افزایش مصرف در سال‌های قبل نگاهی می‌اندازیم. طبق گزارش مرکز آمار ایران (برگرفته از وزارت نیرو)، کل فروش برق در کشور از سال 1396 تا سال 1402، رشدی تدریجی و آرام داشته طوری که رقم 255هزار و 723 میلیون کیلووات ساعت سال 1396، در سال 1402 به 332هزار و 819 میلیون کیلووات ساعت رسیده است که از افزایش 30درصدی مصرف و فروش برق طی 6 سال خبر می‌دهد.
در همین مدت زمانی اما مصرف برق خانگی تنها 21درصد رشد داشته که نشان می‌دهد رشد این بخش نسبت به سایر بخش‌ها، کمتر بوده است. در همین مدت زمانی یعنی از سال 1396 تا سال 1402، مصرف گاز طبیعی در کشور از 523 میلیون مترمکعب در روز به 649.7 میلیون مترمکعب افزایش یافته است؛ یعنی 24درصد رشد در مدت زمان شش سال.
900هزار خانه‌ای که انگار نباید مصرف کنند
در ابتدا، سراغ تعداد واحدهای مسکونی ساخته شده کشور در این بازه زمانی می‌رویم. طبیعی است که از زمان صدور پروانه ساختمانی تا پایان کار آن، بین یک تا دو سال زمان برای احداث و تکمیل آن، وقت لازم است لذا برای نگاه به برق و گاز مصرفی طی سال‌های 1396 تا 1402، زمان را دو سال عقب می‌کشیم و تعداد پروانه‌های صادره ساختمانی طی بازه زمانی 1395 تا 1400 را محاسبه می‌کنیم تا متوجه شویم در این مدت، چه تعداد به خانه‌های مسکونی کشور اضافه شده است. طبق گزارش دفتر صنعت، معدن و امور زیربنایی مرکز آمار ایران، در این مدت، تعداد پروانه‌های صادر شده برابر 890هزار و 564 مورد بوده که طبیعتا به افزایش مصرف انرژی در کشور دامن زده‌اند؛ آماری که البته از دید مسئولان کشور مغفول می‌ماند.
گاز و برق نداریم اما مدام مجوز می‌دهیم
موضوع بعدی که نشان می‌دهد کشور تا چه میزان از فقر سیاست‌گذاری در حوزه انرژی برخوردار است به میزان صدور جوازها و پروانه‌های صنعتی در کشور بازمی‌گردد. طبیعتا در کشوری که با ناترازی شدید در بخش انرژی مواجه است، صدور بی‌ضابطه این مجوزها که به نوعی ایجاد تقاضای بیشتر برای مصرف انرژی است، تنها با این هدف صورت می‌گیرد که در بیلان کاری مدیران وزارت صنعت، معدن و تجارت، اعداد بزرگتری به چشم بخورد.
براساس گزارش همین وزارتخانه، از سال 1396 تا سال 1402 مجموعا 200هزار و 231 جواز تاسیس واحدهای صنعتی، 22 هزار و 506 پروانه بهره‌برداری ایجادی و 45هزار و 341 پروانه بهره‌برداری توسعه‌ای صادر شده است. موضوع تاسف‌بارتر اینکه در همین سال گذشته که صنایع کشور با 2 تا 3 روز قطع برق هفتگی در کشور دست و پنجه نرم می‌کردند، موتور شتابان صدور مجوزها آرام نگرفت و ظرف یک سال، 18هزار و 280 جواز تاسیس، 4 هزار و 234 پروانه بهره‌برداری ایجادی و 4 هزار و 185 پروانه بهره‌برداری توسعه‌ای صنعتی صادر شد که معنایی جز ایجاد تقاضای بیشتر در حوزه انرژی، با وجود این همه ناترازی موجود، نداشته‌اند.
آماری که دیده نمی‌شوند
صنایع کشور به دلیل عدم استفاده از تکنولوژی‌های نوین، بهره‌برداری نامناسب از ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی و فرسوده بودن ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی جزو پرمصرف‌ترین‌های انرژی به حساب می‌آیند. براساس اعلام سازمان بهره‌وری انرژی ایران، در این میان، صنایع آهن و فولاد بیشترین میزان مصرف برق را دارند طوری‌که به طور متوسط با سهم ۴۵درصدی مصرف صنعتی، بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و پس از آن صنعت سیمان با متوسط مصرف ۱۶درصد در جایگاه بعدی قرار دارد.
بررسی آمار مصرف گاز صنایع در ایران هم نشان می‌دهد که چهار صنعت اصلی، یعنی فلزات اساسی، محصولات شیمیایی، انرژی و فرآورده‌های نفتی، سهم عمده‌ای از مصرف گاز را در اختیار دارند و این چهار صنعت در مجموع ۹۲درصد از کل گاز مصرفی صنایع را به خود اختصاص داده‌اند. فلزات اساسی با سهم ۳۸درصدی، بیشترین مصرف‌کننده گاز است و پس از آن، صنایع محصولات شیمیایی با ۱۹درصد، صنایع انرژی با ۱۸درصد و فرآورده‌های نفتی با ۱۷درصد قرار دارند.
طی سال‌های 1396 تا 1402، تولید فولاد خام از 20 میلیون و 825 هزار تن در سال به 32 هزار و 108 هزار تن (54درصد رشد)، سایر محصولات فولادی از 18 میلیون و 986 هزار تن به 21 میلیون و 585 هزار تن (14درصد رشد)، سیمان از 54 میلیون و 698 هزار تن به 71 میلیون و 439 هزار تن (31درصد) و محصولات پتروشیمی از 54 میلیون تن در سال 1396 به 71 میلیون تن در سال 1402 رسیده که نشان از 31درصد رشد تولید دارد.
