قهر زنان و افول بازار کار
حضور زنان ایرانی در صحنه اقتصاد حتی در بهترین سال‌ها، سه برابر کمتر از میانگین جهانی بوده و فرصت‌های شغلی به‌شدت محدود مانده است
هفت صبح| گزارش شاخص‌های کلان اقتصادی و اجتماعی در کشور نشان می‌دهد که بازار کار ایران در یک دهه گذشته جزو بدترین بازارهای کاری جهان بوده و در این میان، سیاست‌های متعددی که به بهانه حمایت از اشتغال، به‌خصوص در حوزه اشتغال زنان وضع شده؛ نه تنها نتوانسته گره‌ای از مشکلات کشور باز کند بلکه نرخ حضور مردم در عرصه اشتغال یا جست‌وجوی شغل را به شدت تحت تاثیرات منفی قرار داده است.
پایین‌تر از پایین‌ترین‌ها
نرخ مشارکت اقتصادی یا نرخ فعالیت اقتصادی، نشان‌دهنده درصد جمعیت در سن کار است که معمولاً بین ۱۵سال و بالاتر در نظر می‌گیرند و از مجموع تعداد افراد شاغل و کسانی که در جست‌وجوی کار هستند، به دست می‌آید. این شاخص یکی از مهمترین معیارهای تحلیل بازار کار در اقتصادهای جهانی است.
آخرین داده‌های جهانی براساس گزارش نهادهای بین‌المللی مانند بانک جهانی و سازمان جهانی کار نشان می‌دهد که در سال 2023 متوسط نرخ مشارکت جهانی حدود 60درصد بوده با این حال تفاوت قابل توجهی بین زنان و مردان و نیز بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه وجود دارد.
مطابق این آمار نرخ مشارکت مردان در اقتصاد جهان حدود 75درصد و نرخ مشارکت زنان حدود 47درصد بوده که این شکاف جنسیتی در برخی مناطق مانند خاورمیانه و آفریقای شمالی بیشتر است.برآورد نهادهای جهانی در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد که این شاخص در آمریکای شمالی و اروپا بین 65 تا 70درصد، در آسیای شرقی و اقیانوسیه بین ۶۸ تا ۷۲درصد، در آمریکای لاتین بین 60 تا 65درصد، در خاورمیانه و آفریقای شمالی بین 50 تا 55درصد و در آفریقای جنوب صحرا حدود 60درصد است.
نوسان مشارکت اقتصادی مردم زیر سایه تحریم و کرونا
نرخ مشارکت اقتصادی در ایران، به دلایل متعددی ازجمله ناامیدی مردم از یافتن شغلی آبرومند با درآمد مناسب، جزو پایین‌تر این نسبت در جهان، آسیا و حتی خاورمیانه است. در سال‌های اخیر و با توجه به تکانه‌های شدید اقتصاد کشور به‌ویژه از سوی تحریم‌ها آمریکا در سال 1397 و نیز همه‌گیری کرونا در سال‌های 1399 و 1400، این شاخص به شدت دچار افت و نوسان شده است و در این بین، کرونا ضربات منفی شدیدتری بر بازار کار وارد کرده است.
طبق گزارش مرکز آمار ایران، 43.2درصد از جمعیت در سن کار ایران در سال 1395، جزو فعالان اقتصادی محسوب می‌شدند. این شاخص در سال 1396 و 1397، قدری قد کشید و با رشدی 3درصدی، به 46.5درصد در پایان سال 1397 منتهی شد. با این حال، آشکار شدن تاثیرات تحریم آمریکا در سال بعد یعنی 1398، کمی از اندازه نمودار این شاخص کوتاه کرد و آغاز همه‌گیری کرونا در زمستان 1398 و کند شدن چرخ‌های اقتصادی باعث شد تا این شاخص به عدد 40.9درصد در سال 1400 و 1401 برسد که تغییراتی شدیداً منفی را نشان می‌داد.
سال 1402، مجدداً اوضاع اندکی بهبود یافت و نرخ مشارکت اقتصادی مردم به 41.3درصد رسید با این حال، این بهبود موقتی بود و در پایان سال 1403 دوباره این شاخص به پایین‌ترین حد خود از ابتدای سال 1395 رسید و با ثبت عدد 40.1درصدی، نشان داد که هنوز حدود 10درصد با نقطه اوج این شاخص یعنی پایان سال 1397 فاصله دارد.
بازار کار در گرو قهر و آشتی زنان شاغل
اعداد اعلامی از سوی مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که بازار کار ایران، وقتی با زنان مهربان‌تر بوده و نرخ مشارکت فعالانه آنها در بازار، افزایش یافته، صعودی بوده و با قهر بانوان از بازار، دچار افت شده است. طبق این آمار، وقتی دایره حضور زنان در اقتصاد مثل سال‌های 1396 تا 1398 که در آن سال‌ها، نرخ مشارکت اقتصادی زنان به بالای 17درصد رسید، گسترده‌تر می‌شود، وضعیت مشارکت اقتصادی در ایران نیز رو به سوی بهبودی می‌رود و شاهد بالاترین نرخ‌های مشارکت اقتصادی در این سال‌ها هستیم.
در مقابل، وقتی نرخ مشارکت اقتصادی زنان پایین می‌آید، برای نمونه در سال‌های 1400 که شاهد حضور 13.3درصدی زنان در بازار کار بودیم یا زمستان سال قبل که این نرخ به 13.1درصد کاهش یافت، وضعیت مشارکت کلی اقتصادی هم افت محسوسی می‌یابد و از همین روست که می‌توان به نقش‌آفرینی زنان در این شاخص مهم اقتصادی پی برد.
بازار کار استاندارد برای مردان؛ کوچک برای زنان
همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، برآوردهای سال 2023 نشان می‌دهد نرخ مشارکت مردان در اقتصاد جهان حدود 75درصد و نرخ مشارکت زنان حدود 47درصد بوده است. نرخ مشارکت اقتصادی مردان در 9 سال گذشته بین 68.1 تا 71.6درصد در نوسان بوده که اختلاف چندان عمیقی با استاندارد جهانی ندارد.
در مقابل، این نرخ برای زنان بین 13.3 تا 17.6درصد نوسان دارد که نشان می‌دهد این شاخص جهانی برای زنان در بهترین حالت بازار کار ایران، 2.5 تا 3.5 برابر نرخ مشارکت اقتصادی زنان بوده یا به عبارت بهتر، فرصت‌های مناسب شغلی بسیار کمتری نسبت به نرم جهانی، در اختیار زنان ایرانی قرار می‌گیرد.
همچنین مقایسه سهم روستاییان و شهرنشینان از مشارکت فعالانه اقتصادی نشان می‌دهد که در سال‌های رونق این بازار، وضعیت هم در شهرها و هم در روستاها بهبود می‌یابد و در سال‌های رکود، هر دو گروه از این بازار خارج می‌شوند. با این حال، همواره وضعیت مشارکت اقتصادی در روستاها بهتر از شهرها برآورد شده که البته نشان از این دارد که بخش غیررسمی اقتصاد که خارج از سیطره حداقل‌های قانونی است، در شهرها گستردگی بیشتری دارد.
آسیب‌پذیری بیشتر جوانان از بحران بیکاری
داده‌های اخیر مرکز آمار نشان می‌دهد که در 9 سال گذشته، جمعیت جوان بین 15 تا 24 سال، بیش از همه گروه‌های سنی دیگر، درگیر موضوع بیکاری بوده‌اند. در این سال‌ها، نرخ بیکاری این جوانان بین پایین‌ترین نقطه یعنی 20.1درصد در سال 1402 تا 29.2درصد در سال 1395 در نوسان بوده که نشان می‌دهد بیکاری این قشر از سایر گروه‌ها بالاتر بوده است.
در همین بازه زمانی، پسران جوان، نرخ بیکاری بین 17.7 تا 29.2درصد را تجربه کرده و در مقابل، دختران جوان جوینده کار با آمار بین 30.4 تا 44.2درصد بیکاری را مزه کرده‌اند که نشان می‌دهد اوضاع برای آنها اصلاً مساعد نبوده است.
همچنین بیکاری جوانان در شهر همواره بالاتر از همتایان روستانشین بوده و در حالی‌که جوانان روستایی نرخ بیکاری بین 17.4 تا 22.5درصدی را تحمل کرده‌اند، جوانان شهرنشین بین 15 تا 24 سال درگیر نرخ بیکاری 21.1 تا 32.3درصدی بوده‌اند.
