اقتصاد ایران در پیچ تاریخی
فرمول‌هایی که کشورهای هند، برزیل، روسیه، شیلی و چین را از تورم و رکود نجات دادند و می‌تواند الگوی مناسبی برای دولت چهاردهم باشد
هفت صبح، علی فراهانی| حالا حدود یک سال از شروع دولت چهارم پزشکیان گذشته است. دومین وزیر اقتصاد این دولت به زودی با عبور از ایستگاه بهارستان، در ساختمان باب همایون مستقر می‌شود. و این یعنی فرصت طلایی برای اصلاحات اقتصادی واقعی. اما سوال اینجاست: چطور؟ چه‌کاری و با چه الگویی؟ در این گزارش سراغ اصلاح‌طلبان اقتصادی مشهور دنیا رفتیم. آنها که در لحظه‌های بحرانی تصمیم‌های شجاعانه گرفتند و کشورشان را از بحران نجات دادند. شاید پزشکیان و تیم اقتصادی‌اش هم بتوانند از این نسخه‌ها ایده بگیرند...
قهرمان این میدان: دنگ شیائوپینگ
نسخه «چین»: موش‌گیرهای رنگارنگ
شعار طلایی: مهم نیست گربه سفید است یا سیاه، مهم این است که موش بگیرد!
دنگ اول سراغ کشاورزی رفت، بعد سراغ صنعت، بعد صادرات. مناطق ویژه اقتصادی را راه انداخت. با پایلوت شروع کرد و قدم‌به‌قدم توسعه داد.
سال شروع: ۱۹۷۸
نسخه پیشنهادی برای ایران
چین در چهار دهه گذشته یکی از بزرگ‌ترین معجزات اقتصادی جهان را خلق کرده است. کشوری که از اقتصاد بسته و متمرکز به یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان با رشد سالانه دو رقمی تبدیل شد. اما نکته مهم تجربه چین برای ایران، روش تدریجی، هدفمند و مدیریت‌شده اصلاحات است. چین اصلاحات اقتصادی خود را از سال ۱۹۷۸ با بازکردن تدریجی بازارها، اصلاح نظام مالکیت و تشویق سرمایه‌گذاری خارجی آغاز کرد. برخلاف اصلاحات ناگهانی و یکباره، چین مسیر تدریجی و کنترل شده را انتخاب کرد تا هم ثبات سیاسی حفظ شود و هم از هرج و مرج جلوگیری شود.
درس مهمی که ایران باید از چین بگیرد، این است که اصلاحات نباید به بهانه شرایط سیاسی یا فشارهای خارجی به تعویق بیفتد. دولت چهاردهم باید با هوشمندی و صبر، اصلاحات اقتصادی را مرحله به مرحله پیش ببرد و از تغییرات ناگهانی که اقتصاد و جامعه را دچار شوک می‌کند، پرهیز کند. چین همچنین نشان داد که توسعه زیرساخت‌ها و آموزش نیروی کار، دو رکن اصلی رشد پایدار هستند. ایران باید توجه ویژه‌ای به این حوزه‌ها داشته باشد و سرمایه‌گذاری در فناوری و آموزش را در اولویت قرار دهد.
قهرمان این میدان: خوزه پینی‌را
نسخه «شیلی»: بازنشستگی را از دوش دولت بردار
فرمول موفقیت: خصوصی‌سازی صندوق‌های بازنشستگی + شفافیت + رقابت بین شرکت‌ها
«خوزه پینی‌را» در حالی وارد وزارت کار شیلی شد که صندوق‌های بازنشستگی ته‌کشیده بودند. او حساب‌های شخصی سرمایه‌گذاری را جایگزین حقوق بازنشستگی دولتی کرد. نتیجه؟ دولت سبک‌تر شد، مردم مشارکت‌جوتر.
تاریخ: اواخر دهه ۷۰ میلادی
نسخه پیشنهادی برای ایران
شیلی در دهه‌های گذشته با یک بحران بزرگ صندوق‌های بازنشستگی دست و پنجه نرم می‌کرد. اما دولت آن کشور تصمیم گرفت که به جای انباشتن بدهی و فشار بر بودجه عمومی، ریسک کند و سیستم بازنشستگی را به طور اساسی تغییر دهد. آنها صندوق‌های دولتی را کنار گذاشتند و به مردم اجازه دادند پول بازنشستگی‌شان را به صندوق‌های شخصی منتقل کنند و این حساب‌ها توسط شرکت‌های خصوصی مدیریت شوند. نتیجه این بود که فشار مالی از روی دوش دولت برداشته شد و بازار سرمایه و رشد اقتصادی تقویت شد.
ایران امروز در موقعیتی مشابه قرار دارد؛ صندوق‌های بازنشستگی ما با کسری‌های بزرگ روبه‌رو هستند و فشار این کسری‌ها بر بودجه عمومی باعث افزایش تورم و کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های دیگر اقتصاد شده است. اگر دست به اصلاحات نزنیم، فقط بحران عمیق‌تر می‌شود و در نهایت همه چیز را زیر و رو خواهد کرد.
درس بزرگ شیلی برای ایران این است که اصلاحات بازنشستگی باید جدی گرفته شود و منتظر نمانیم که بحران ما را مجبور به تغییر کند. اصلاحات باید به صورت تدریجی، شفاف و البته با حمایت اجتماعی اجرا شود. نهادهای نظارتی باید قوی باشند تا اعتماد عمومی حفظ شود و مردم مطمئن باشند که سرمایه‌هایشان به درستی مدیریت می‌شود.
اگر دولت پزشکیان واقعاً می‌خواهد در تاریخ به عنوان دولتی به یادگار بماند که اقتصاد ایران را نجات داد، باید از همین امروز اصلاحات بازنشستگی را به اولویت تبدیل کند. این مسیر سخت است، اما در مقابل اگر سکوت و تعلل کنیم، هزینه‌های سنگینی در انتظار کشور است. زمان انتخاب است: یا امروز قدم‌های جدی برداریم یا فردا باید بهای سنگین‌تری پرداخت کنیم.
قهرمان این میدان: مانموهان سینگ
نسخه «هند»: فرار از دالان مجوزها
سال بحران: ۱۹۹۱
دستاورد:اقتصاد بسته هند را باز کرد، تورم را کنترل کرد و پایه‌گذار رشد ۷درصدی شد
هند درگیر مجوزهای بی‌پایان، یارانه‌های پنهان و تورم بالا بود. سینگ با حذف هزاران مقررات زائد، باز کردن درهای تجارت خارجی و اصلاح سیاست‌های مالی، هند را نجات داد.
نسخه پیشنهادی برای ایران
هند طی سه دهه گذشته، یکی از بزرگ‌ترین داستان‌های موفقیت اقتصادی دنیا را رقم زده است. کشوری با جمعیتی بیش از ۱.۴ میلیارد نفر که توانسته با ترکیب اصلاحات ساختاری، باز شدن بازارها و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رشد اقتصادی پایدار و قابل توجهی را تجربه کند. اما آنچه از تجربه هند برای ایران مهم است، شیوه‌ای است که اصلاحات را پیاده کرده؛ نه فقط با تغییرات اقتصادی بلکه با تغییرات نهادی و سیاسی.
درس مهم هند این است که اصلاحات باید به تدریج و مرحله به مرحله انجام شود، اما هیچ‌گاه متوقف نشود. هند در دهه ۹۰ با بحران مالی و کسری بودجه مواجه شد و توانست با آزادسازی اقتصاد، خصوصی‌سازی، اصلاح مالیات و بهبود فضای کسب‌وکار، مسیر رشد را پیدا کند. با این حال، این روند هرگز یکباره و ناگهانی نبود بلکه با توجه به شرایط سیاسی و اجتماعی، به تدریج و با اصلاحات پیوسته همراه بود.
درس هند برای ایران بسیار واضح است: باید اصلاحات را شروع کرد و متوقف نشد. اصلاحات باید همراه با حمایت اجتماعی، شفافیت و پاسخگویی باشد تا اعتماد عمومی به سیستم اقتصادی و دولت بازگردد.درس دیگری که از هند می‌توان گرفت، اهمیت نقش بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی است.
دولت باید نقش تسهیل‌گر و نظارتی داشته باشد و زمینه را برای رقابت سالم و سرمایه‌گذاری فراهم کند.اگر دولت پزشکیان بخواهد مسیر توسعه پایدار را دنبال کند، باید با الگو گرفتن از هند، اصلاحات اقتصادی را به یک پروژه ملی تبدیل کند که به آرامی اما مطمئن، اقتصاد ایران را به سمت پویایی و رشد هدایت کند.
قهرمان این میدان: یگور گایدار
نسخه «روسیه»: شوک بزرگ، بدون کمربند ایمنی
سال اجرا: اوایل دهه ۹۰
دستاورد:قیمت‌ها آزاد شد، اقتصاد بازار وارد شد، اما... تورم ۵۰۰ درصدی هم آمد!
گایدار ظرف چند ماه تمام یارانه‌ها را برداشت، قیمت‌ها را آزاد کرد، کارخانه‌ها را خصوصی‌سازی کرد. اما چون سیستم حمایتی نداشت، طبقه متوسط از بین رفت.
نسخه پیشنهادی برای ایران
روسیه در دهه ۹۰ میلادی پس از فروپاشی شوروی با بحران اقتصادی عمیقی روبه‌رو شد. تورم سرسام‌آور، سقوط تولید، و ناپایداری مالی، کشور را در لبه پرتگاه قرار داده بود. اما روسیه توانست با مجموعه‌ای از اصلاحات اقتصادی ساختاری، مسیر خود را به سمت ثبات و رشد باز کند. این تجربه برای ایران، که در دوره گذار اقتصادی و سیاسی قرار دارد، درس‌های مهمی دارد.
یکی از مهم‌ترین نکات روسیه، سرعت و جدیت در اجرای اصلاحات بود. دولت روسیه تصمیم گرفت سیاست‌های اصلاحی را بدون تعلل و به صورت قاطع به پیش ببرد؛ خصوصی‌سازی گسترده، اصلاح نظام مالیاتی و کاهش مداخلات بی‌مورد دولت در اقتصاد. این اقدامات به بازگرداندن اعتماد سرمایه‌گذاران کمک کرد و به تدریج رشد اقتصادی را به همراه داشت.
اما روسیه همچنین نشان داد که اصلاحات باید همراه با ثبات سیاسی و امنیت سرمایه‌گذاری باشد. نهادهای قوی و سیاست‌های شفاف، پیش‌شرط جذب سرمایه و توسعه اقتصادی‌اند. ایران باید این درس را جدی بگیرد. اصلاحات اقتصادی بدون حمایت قوی نهادها و ثبات سیاسی به نتیجه نخواهد رسید.
درس دیگر روسیه، اهمیت تنوع‌بخشی اقتصادی است. وابستگی به منابع نفتی، تجربه‌ای بود که روسیه به سختی از آن عبور کرد. ایران هم باید هر چه سریع‌تر از اقتصاد تک‌محصولی فاصله بگیرد و صنایع دیگر را تقویت کند.اگر دولت پزشکیان قصد دارد شرایط سخت اقتصادی امروز را تغییر دهد، باید از رویکرد روسیه درس بگیرد: اصلاحات جدی، حمایت نهادی و تنوع‌بخشی اقتصاد؛ راه‌هایی است که ایران را از بحران نجات می‌دهد.
قهرمان این میدان: فرناندو کاردوسو
نسخه «برزیل»: با پول جدید، تورم را خفه کرد
سال اجرا: ۱۹۹۴
اقدام کلیدی:خلق واحد پول جدید (رئال)، انضباط مالی و پولی
تورم ۳۰۰ درصدی برزیل فقط با یک راه حل مهار شد: «اعتمادسازی پولی». آنها واحد پولی جدید تعریف کردند، بانک مرکزی را مستقل کردند و جلوی چاپ پول را گرفتند.
نسخه پیشنهادی برای ایران
برزیل به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای آمریکای لاتین، در دهه‌های اخیر تجربه‌ای پر فراز و نشیب از اصلاحات اقتصادی داشته است. با وجود بحران‌های متعدد مالی، تورم بالا و نوسانات سیاسی، برزیل توانسته بخشی از مسیر توسعه را طی کند. تجربه برزیل برای ایران، در مقطع کنونی که دولت چهاردهم به دنبال تغییرات جدی است، نکات مهمی دارد.
درس نخست برزیل، اهمیت مدیریت تورم و ثبات پولی است. برزیل توانست با سیاست‌های پولی سخت‌گیرانه، کنترل بودجه و اصلاحات مالیاتی، تورم را کاهش دهد و ثبات نسبی را به اقتصاد بازگرداند. ایران که سال‌ها با تورم بالا دست و پنجه نرم می‌کند، باید این نکته را جدی بگیرد؛ بدون ثبات پولی، اصلاحات اقتصادی بی‌ثمر خواهد بود.
درس دوم، لزوم تقویت بخش تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات است. برزیل با حمایت از صنایع داخلی، به تدریج توانست بخشی از نیازهای خود را داخلی‌سازی کند و اشتغال را افزایش دهد. ایران نیز باید در سیاست‌های اقتصادی خود به تولید داخلی و حمایت از صنایع توجه ویژه‌ای داشته باشد تا بتواند در برابر نوسانات خارجی مقاوم‌تر باشد.
درس سوم، اهمیت اصلاحات ساختاری در نظام مالی و بانکی است. برزیل توانست با اصلاح نظام بانکی، افزایش شفافیت و نظارت، اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاری را بهبود بخشد. ایران هم نیازمند این اصلاحات است تا سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی با اطمینان وارد بازار شوند.
دولت پزشکیان اگر بخواهد اصلاحات اقتصادی موفقی داشته باشد، باید از تجربه برزیل درس بگیرد؛ اصلاحاتی که تمرکز بر ثبات پولی، حمایت از تولید داخلی و نهادسازی قوی داشته باشد. این مسیر، راه‌حل عبور از بحران‌های اقتصادی ایران است.
کدام نسخه، برای ایران مناسب‌تر است؟ چه باید کرد؟
وزیر اقتصاد جدید فقط تکنوکرات نباشد، باید شجاع باشد. تصمیم‌هایی مثل حذف یارانه پنهان یا اصلاح مالیات،
نیاز به جسارت دارد.
اصلاحات بدون مردم ممکن نیست. اطلاع‌رسانی، گفت‌وگو با بدنه اجتماعی، آماده‌سازی ذهنی جامعه باید قبل از اصلاحات انجام شود.نهادسازی کنیم، نه این که فقط دستور صادر کنیم. یک شورای مستقل اقتصادی با حضور چهره‌های غیرسیاسی و متخصص می‌تواند قلب این اصلاحات باشد.یادمان باشد که اصلاحات واقعی یعنی از جیب دولت بزنیم، نه مردم. کاهش بودجه رانت‌خوارها، پیمانکارهای شبه‌دولتی، امتیازهای خاص، شاه‌کلید نجات است.
نکته
این گزارش شاید نتواند مشکلات را حل کند، اما یک کار را می‌تواند: مسیر را روشن کند. اگر پزشکیان واقعاً می‌خواهد «تغییر» بیاورد، این نسخه‌های موفق می‌توانند الهام‌بخش باشند.در این گزارش سراغ اصلاح‌طلبان اقتصادی مشهور دنیا رفتیم. آنها که در لحظه‌های بحرانی تصمیم‌های شجاعانه گرفتند و کشورشان را از بحران نجات دادند
