احد وظیفه: بدترین خشکسالی نیم قرن اخیر در راه است
وضعیت نگران‌کننده بارش‌ها در گفت‌وگو با رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی
هفت صبح، مینا هرمزی| دخل و خرج آب به هم نمی‌خورد. هر سال از پاییز تا پاییز که به آن سال آبی می‌گویند، باران و برف به موقع و به اندازه به حساب آب واریز نمی‌شود، اما برداشت‌ها بیشتر از قبل ادامه دارد و مخازن سدها خالی‌تر، آب شرب و کشاورزی در خطرتر، سفره‌های زیرزمینی کم‌جان‌تر و فرونشست زمین و بحران بیشتر از گذشته است که نتیجه به هم ریختگی همین دخل و خرج است. به عبارت بسیار ساده، نه خیلی آب در روی زمین داریم و نه در زیرزمین. بنابراین با مدیریت ضعیف و الگوی غلط مصرف فقط باید منتظر معجزه باشیم. اینکه مدام گفته شود «مردم کم مصرف کنید» بی اثر نیست، اما این بخش کوچک ماجراست.
آنچه در انتظار ایرانی‌هاست
در صورت ادامه این روند یک چیز قطعی است. اینکه قطعا سهمیه‌بندی آب اتفاق می‌افتد،کشاورزی ضربه شدیدی خواهد خورد و وابستگی غذایی کشور بیشتر می‌شود، فرونشست زمین بیشتر از الان خواهد بود، کیفیت آب کاهش پیدا می‌کند؛ مثل شور شدن و آلودگی بیشتر. همه این موارد یعنی بحران آب و البته چالش‌های امنیتی، اقتصادی و اجتماعی که به همراه دارد. بنابراین در سال آبیِ پرخطر تنها راه نجات، اصلاح کشاورزی و مدیریت حکمرانی در بخش آب است که نقش مردم مکمل این مسیر خواهد بود.
در این خصوص «احد وظیفه»، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با ابراز نگرانی از وضعیت موجود معتقد است که یکماه از پاییز را سپری کردیم و بارندگی‌های کشور بسیار کمتر از نرمال است. تا الان باید متوسط کشور بیش از 6 میلی‌متر بارندگی دریافت می‌کرد اما بارشی که کشور دریافت کرد 1/8میلی‌متر است! این عدد هم محدود به نوار شمالی کشور است. بنابراین از نظر بارندگی بیش از 70درصد بارش‌ها در پاییز سال جاری زیر استاندارد است. در ادامه ماحصل گفت‌و‌گوی «هفت صبح» با وی را در زیر می‌خوانید که ترسیمی است از وضعیت بارشی پیش روی ایران در نیمه دوم سال.
آقای دکتر اگر موافقید، گفت‌وگوی‌مان را با مروری بر وضعیت ایران در سال« آبی» که گذشت شروع کنیم. البته همه می‌دانیم که طی یکسال گذشته، کشور همچنان به نوعی در بحران بارشی و خشکسالی قرار داشته است اما، از منظر کارشناسی چگونه می‌توان این برهه را تحلیل کرد؟
گزارش‌های ما نشان می‌دهد در سال آبی گذشته هر 3 فصل بارش آن یعنی بهار، پاییز و زمستان بارندگی بسیار کمتر از معمول و متوسط بلندمدت بوده است. در این میان بهار سال گذشته از همه سال، بدتر بود به‌طوریکه در این فصل متوسط بارندگی کشور 46درصد از متوسط بارش بلندمدت کمتر بود. یعنی کم بارشی شدیدی وجود داشت و خشکسالی شدید و استثنایی را در برخی نقاط شاهد بودیم.
به طور کلی سال آبی گذشته از نظر بارندگی یکی از کم بارش‌ترین سال‌ها بود. آمارها نیز نشان می‌دهد که در رتبه کشوری در 50 سال گذشته، این سال «آبی»، سومین سال کم بارش نیم قرن اخیر بوده است، اما از آنجایی‌که دمای متوسط کشور نیز گرمتر از معمول بود – به‌خصوص در پاییز1403 که دما خیلی بالاتر از حد نرمال بود – این امر باعث شد تا شدت خشکسالی به صورت استثنایی و بسیار شدید در اغلب نقاط کشور حاکم و احساس شود.
به زبان ساده، سال آبی که گذشت پنجمین سال پی‌درپی با بارش‌های کمتر از معمول را پشت سرگذاشتیم. البته سال 1402 و 1403 برای جنوب غرب کشور مثل خوزستان، کهگیلویه، چهارمحال و لرستان سال آبی خوبی بود و بارندگی‌ها فراتر ازحد نرمال بود ولی در شهرهایی مثل تهران، البرز، قزوین و خراسان‌ها این مقدار زیر حد استاندارد بود. در مجموع می‌توان گفت که میانگین بارش‌های کشور پایین‌تر از حد نرمال بوده است.
یعنی این وضعیت فقط دامنگیر کشور ما بود یا سایر نقاط جهان نیز به آن مبتلا بودند؟
ببینید، خشکسالی پدیده‌ای نیست که فقط یک کشور را هدف بگیرد. به عنوان مثال در همین سال آبی که از آن صحبت می‌کنیم، همه کشورهای منطقه با بارندگی‌های کمتر از متوسط بلندمدت یا نرمال مواجه بوده‌اند. کشورهایی مانند ترکیه، سوریه، عراق، ترکمنستان، کشورهای حوزه خلیج‌فارس و .... البته این وضعیت در خاورمیانه، آسیای میانه، جنوب اروپا، شمال آفریقا که عمده این کشورها با کم بارشی شدید و نابهنجاری دمایی گرمتر از معمول مواجه بودند، حتی باعث شد تا کشورهایی مثل اسپانیا، پرتغال، یونان، ایتالیا و ترکیه با آتش‌سوزی‌های گسترده مواجه شوند و در عین حال کم بارشی‌ها باعث کمبود آب شدید در بسیاری از کشورها، به‌خصوص در خاورمیانه شد.
گفتید در سال 1402 و 1403، برخی از استان‌ها، بارش‌های بالاتر از حد نرمال را داشته‌اند. امسال چطور؟ آیا این استان‌ها همچنان بارش‌های خوبی را تجربه کردند؟
خیر. در کشور شهری نداشتیم که بارش بالاتر از نرمال را داشته باشیم. گرچه این مسئله فقط شامل کشور ما و شهرهای بزرگ ایران نمی‌شد. در خاورمیانه و ایران، ما انتظار سال کم بارشی را داشتیم که البته همین اتفاق هم رخ داد. در مناطق دیگر جهان اما رفتارهای غیرمترقبه و غیرقابل پیش‌بینی رخ داد که دولت‌ها را غافلگیر کرد و بارندگی‌های فراتر از انتظار و وقوع سیلاب‌ها، سبب تلفات زیادی هم شد. مثل هند و پاکستان. در تگزاس حتی بر اثر سیل افرادی کشته شدند. در صورتی که در جنوب غرب آمریکا وکشورهای حوزه مدیترانه با خشکسالی و دمای فراتر از نرمال هم مواجه بوده‌اند. بنابراین در تغییر اقلیم، خشکسالی و سیل ممکن است با هم رخ دهند.
در چند سال گذشته، معمولا در فصل بهار کشور با سیل‌های شدیدی روبه‌رو بود اما امسال برعکس سال‌های گذشته، سیل و خروش رودخانه‌ها را نداشتیم؛ چرا؟
اصولا سیل؛ خیلی قابل پیش‌بینی نیست و فرآیند کوتاه مدتی دارد. ایران امسال کم بارش بود و سامانه‌هایی که کشور را تحت تاثیر قرار داد در آن حد قوی نبودند؛ بنابراین بارش‌های حاصل از آنها خیلی زیاد نبود. در پایان پاییز سال قبل آبی، بارش‌های کشور42 درصد، در زمستان 30درصد و در بهار 46درصد زیر استاندارد بودند. در مجموع در طول سال آبی گذشته یعنی از اول مهر 1403 تا پایان شهریور 1404 میانگین بارش کشور حدود 40درصد و زیر حد نرمال استاندارد بود.
فکر می‌کنم پایتخت نیز ناترازی بارش‌های زیادی را با استانداردها داشته است.
بله. البته نه فقط تهران که همانطور که گفته شد، بسیاری دیگر از شهرهای ما نیز به همین درد دچار بودند. به عنوان مثال در استانی مانند تهران بارش‌ها ۵۰درصد، در استان هرمزگان حدود 70درصد زیر استاندارد، درگیلان در حد نرمال و در غرب مازندران بیش از نرمال بوده ولی در همین بازه زمانی، در شرق مازندران بارش‌ها زیر نرمال بوده است. بنابراین وقتی بارندگی‌ها زیر نرمال باشد آورده رودخانه‌ها کم می‌شود و سدها پر نمی‌شوند و زودتر هم خالی می‌شوند. طبق اخبارها در آخر تابستان، اغلب سدها با شرایطی نامناسب و حتی بحرانی، دست و پنجه نرم می‌کردند، از جمله سدهای تهران که واقعا جای نگرانی دارد.
حالا با تمام این تفاصیل، با توجه به وضعیتی که از سال گذشته آبی پشت سر گذاشته‌ایم پیش‌بینی شما برای نیمه دوم سال پیش رو و نیمه اول آبی سال جدید، چیست؟ آیا باز هم این کم بارشی و خشکسالی ادامه خواهد داشت؟!
آنچه مسلم است این است که به دلیل خشکسالی طولانی، وضعیت آبی کشور ما اصلا مناسب نیست. بسیاری از استان‌ها با شرایط کم آبی شدید و مفرط دست و پنجه نرم می‌کنند به گونه‌ای که الان تامین آب شرب به چالشی جدی در بخش‌های زیادی از کشور بدل شده است. این همان شرایطی است که می‌توان از آن به عنوان «بدترین» وضعیت خشکسالی یاد کرد.
این شرایط تا 3 هفته آینده ادامه خواهد داشت تا اینکه ان‌شاءالله بارندگی‌ها شروع شود. البته برای پاییز، سال آبی بسیار کم بارشی انتظار می‌رود. در نیمه دوم آبان به بعد بخصوص اواخر پاییز انتظار این است تا شرایط بهبود پیدا کند. 25درصد بارش سال که در استان‌ها است مربوط به پاییز است. تا امروز پیش‌بینی ما این بود که باید در کشور حدود 6 میلی‌متر بارش می‌داشتیم که این رقم تاکنون فقط 7/1 میلی‌متر بوده است که آن هم مربوط به استان‌های شمالی کشور است و بقیه نقاط کشور اصلا بارندگی نداشته‌اند!
یعنی می‌توانیم اینگونه نتیجه بگیریم که با توجه به صحبت‌های شما شرایط باید منتظر سال آبی بحرانی باشیم و نگرانی‌ها در مورد تامین آب شرب، کشاورزی و صنعتی بسیار جدی ادامه خواهد داشت؟
بله، حتی الان نسبت به اواخر تابستان شرایط آبی بدتر شده است. وضعیت بسیار خشک است. بارش‌ها و طولانی شدن تابستان، کشاورزی را به تاخیر انداخته و چرخه طبیعی رشد گیاهان را مختل کرده که همین امر می‌تواند باعث بروز خسارت‌های سنگین در بخش کشاورزی شود. از طرف دیگر تامین آب شرب هم با چالش جدی مواجه است. نگرانی از این است که با کمبود بارش‌ها، منابع زیرزمینی به شدت تحلیل می‌رود، بنابراین برای تامین آب در سال آینده با چالش جدی‌تر از امسال مواجه خواهیم شد.
اما انتظار این است که انتهای پاییز تا زمستان شرایط بهبود پیدا کند. فقط می‌توانم بگویم که«امیدوارم» شرایط خوب شود، ولی زیاد امیدوار نیستم که تاثیر بزرگی رخ دهد. در حقیقت خوشبینی ما در این حد است که بارندگی‌ها به‌خصوص در نیمه غربی و جنوب غرب کشور به شرایط عادی برسد ولی انتظار ما این است که در شرق کشور همچنان در طول زمستان بارش‌های کمتر از حد معمول را داشته باشیم و همچنان در حسرت سهم نرمال بارش در این مناطق بمانیم!
سال جاری آبی پنجمین سال پیاپی خشکسالی به‌خصوص در نیمه شرقی کشور بوده و اگر امسال هم این رویه ادامه پیدا کند، وارد ششمین سال خشکسالی خواهیم شد. سالی که در آن، تامین آب برای نیمه شرقی کشور با چالش بیشتری برای فصل گرم آینده مواجه است. ولی برای نیمه غربی به‌خصوص جنوب غرب و غرب کشور انتظار این است در زمستان بارندگی‌های نسبتا خوبی را شاهد باشیم، حداقل سهم زمستانی را نزدیک به نرمال داشته باشد. اگر این اتفاق رخ دهد حداقل، چالش‌ها برای سال آینده آبی شرایط در نیمه غربی تا جنوب غرب کشور، بهتر از آنچه امسال بود، می‌شود.
بعد از 5 سال خشکسالی پیاپی کشورها وارد ترسالی می‌شوند؟
برمبنای اصول علمی، تر سالی و خشکسالی یک مفهوم کوتاه مدت و یک مفهوم بلند مدت دارند. وقتی منطقه‌ای در بلند مدت با کم بارشی‌های بسیار طولانی روبه‌رو بوده و سطح آب زیرزمین‌هایش به شدت افت کرده باشد، حتی یک فصل خوب بارندگی هم نمی‌تواند افت سطح آب‌های زیرزمینی را جبران کند. بنابراین آن منطقه در چرخه آب خود دچار کمبود مفرط است و با یک فصل خوب بارندگی نیز، به شرایط عادی برنمی‌گردد.
در نتیجه ممکن است در کوتاه مدت بارش‌ها خوب باشد، ولی این روند، آثار بلندمدت خشکسالی را نمی‌توانند جبران کنند. خشکسالی در کشور ما بلندمدت است و رودخانه‌ها کم جان شده‌اند در نتیجه ممکن است بارش‌های خوب فصل زمستان، تا حدودی شرایط را در سطح خاک بهبود دهد ولی به دلیل کمبودهای شدیدی که دهه‌های گذشته در منابع زیرزمینی آب ایجاد شده قطعا قابل جبران نیستند و همچنان با کمبودها مواجه هستیم. ضمن اینکه تامین آب روزانه در استان تهران از منابع زیرزمینی است و باید از این شرایط با هر روشی جلوگیری شود. کم بارشی‌های گسترده سطح آب‌های زیرزمینی را خیلی پایین برده و امید دارم زمستان امسال نسبت به سال قبل بهتر شود در غیر این صورت ما با چالش خیلی جدی مواجه خواهیم بود.
