بازگشت شاهزاده بیابان به خانه‌اش
تجربه موفق ملی احیای گونه‌های در معرض تهدید مانند آهوی جبیر نشان می‌دهد که طبیعت و صنعت می‌توانند همزیستی مسالمت‌آمیز داشته باشند
هفت صبح| آهوی جبیر، عروس نایبند، موجودی زیبا، چابک و شاخ‌دار که روزگاری نماد اصالت زیست‌بوم‌های نیمه‌بیابانی ایران بود که جمعیت آن به تدریج کاهش یافت. فشارهای انسانی، شکار غیرمجاز، تخریب زیستگاه و خشکسالی‌های پی‌درپی جمعیت آن را به صفر نزدیک کرده بود. حالا قرار است طرح تکثیر جمعیت آهوی جبیر در استان بوشهر اجرا شود.
طرحی که نمونه‌ای شاخص از یک تجربه موفق ملی در زمینه حفاظت و احیای گونه‌های در معرض تهدید است. این بازگشت شکوهمند نتیجه ۱۶ سال تلاش، مدیریت علمی و مشارکت جامعه محلی و صنایع منطقه است و نمونه‌ای شاخص از موفقیت ملی در حفاظت از گونه‌های در معرض تهدید به شمار می‌رود.
آهوی جبیر، با سرعت خیره‌کننده ۸۰ کیلومتر در ساعت از پستانداران علفخوار تیزرو است که در هر دو جنس نر و ماده شاخ دارد، گوش و دم بلندتری نسبت به سایر آهوان دارد و بدنش کوچک و ظریف است. این ویژگی‌ها آن را نه تنها به موجودی زیبا بلکه به نمادی از طبیعت مقاوم و انسان‌گریز تبدیل کرده است. اما در دهه‌های گذشته، توسعه صنعتی و تغییرات محیطی باعث شده بود تا جمعیت این گونه ارزشمند در استان بوشهر به پایین‌ترین حد خود برسد و نگرانی از حذف کامل آن از اکوسیستم نایبند به اوج برسد.
نخستین گام احیا
در سال ۱۳۸۷، اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان بوشهر تصمیم گرفت طرحی بلندمدت برای حفاظت و تکثیر آهوی جبیر تدوین کند. سال بعد، فرآیند احیای زیستگاه طبیعی آن در پارک ملی دریایی نایبند آغاز شد. محوطه‌ای ۱۰۰ هکتاری با فنس‌کشی کامل ایجاد شد تا بستری امن برای پرورش جبیرها فراهم شود و نخستین گروه از آهوان در سال ۱۳۸۹ به تعداد ۱۵ راس از استان‌های همجوار منتقل و در شرایط نیمه‌طبیعی رهاسازی شدند.
این اقدام، نقطه آغاز بازگشت جبیرها به خانه خود بود. همزمان، پاسگاه محیط‌بانی در محدوده زیستگاه احداث شد و محیط‌بانان با حضور شبانه‌روزی، از ورود شکارچیان و هرگونه تخریب جلوگیری کردند. برنامه‌های تغذیه مصنوعی و تامین منابع آبی در فصول گرم، شرایط زیستی پایدار برای جبیرها ایجاد کرد و نشان داد که مدیریت علمی می‌تواند روند صعودی جمعیت این گونه را تضمین کند.
یکی از نقاط عطف طرح، ورود توان منطقه برای حمایت از محیط زیست بود. در سال ۱۳۹۴تجهیزات حفاظتی، نیروگاه خورشیدی، سامانه آبرسانی و نیروی انسانی بومی برای حفاظت از جبیرها تامین شد. در ادامه همکاری‌های محلی منجر به افزایش زادآوری و موفقیت رهاسازی آهوان در طبیعت شد. این اقدامات آثار ملموسی در زیستگاه برجای گذاشت: فنس‌کشی، ساختمان محیط‌بانی، سامانه‌های نظارتی، آبشخورها و مسیرهای دسترسی باعث شد تا محیطی امن و پایدار برای جبیرها فراهم شود و جمعیت آن‌ها به تدریج افزایش یابد.
به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان بوشهر، جمعیت آهوهای جبیر پارک ملی نایبند به ۷۰ راس رسیده است و زادآوری طبیعی در زیستگاه‌های نیمه‌طبیعی و آزاد مشاهده می‌شود. آموزش و آگاهی‌بخشی به جوامع محلی و ایجاد موزه تنوع زیستی و مرکز آموزش محیط زیست، مشارکت مردمی را تقویت کرده و مفهوم حفاظت از گونه‌ها را ملموس کرده است. عبدالرحمن مرادزاده افزود: جمعیت جبیرها در حال رشد است و در ماه‌های آینده با پایدار شدن شرایط، رهاسازی آن‌ها از فنس‌های حفاظتی به زیستگاه اصلی پارک ادامه خواهد یافت.
چالش‌ها و مسیر پیش رو
با وجود موفقیت‌های چشمگیر، مسیر احیای جبیر همچنان با چالش‌هایی روبرو است. توسعه ساخت‌وساز در حریم پارک ملی نایبند، خشکسالی‌های مکرر و تهدیدهای زیستگاهی از عوامل اصلی تهدید پایداری جمعیت این گونه هستند. کارشناسان معتقدند که استمرار موفقیت نیازمند همکاری گسترده بین سازمان‌های دولتی، جوامع محلی، صنایع و نهادهای مردمی، پایش مداوم زیستگاه و فناوری‌های نوین است.
درس‌های تجربه ملی
احیای آهوی جبیر نشان می‌دهد که حتی در مناطقی که فشار توسعه صنعتی وجود دارد، می‌توان با مدیریت علمی، تعامل بین‌بخشی و مشارکت مردمی، تعادل میان توسعه و حفاظت را برقرار کرد. این پروژه نمونه‌ای موفق است که می‌تواند الگویی ملی برای تلفیق توسعه و حفاظت محیط زیست باشد.
پارک ملی دریایی نایبند امروز نمادی از همزیستی طبیعت و صنعت است. جایی که آهوی جبیر دوباره می‌رقصد و انسان‌ها یاد می‌گیرند چگونه با احترام به طبیعت، آینده‌ای پایدار بسازند. اگر مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی در سیاست‌های صنعتی، منطقه‌ای و ملی نهادینه شود، نایبند و آهوی جبیر نه تنها داستانی موفق در سطح کشور خواهند بود، بلکه جایگاهی شایسته در برنامه‌های بین‌المللی حفاظت از تنوع زیستی پیدا خواهند کرد.
رقص جبیر در نایبند، داستان بازگشت گونه‌ای ارزشمند به خانه‌اش است. نمادی از همکاری انسان، صنعت و طبیعت و درسی برای نسل‌های آینده که حفاظت از محیط زیست و توسعه اقتصادی می‌تواند همزمان و هماهنگ باشد. این تجربه ملی اثبات کرد که وقتی علم، تعهد و مسئولیت اجتماعی به هم پیوند بخورند، حتی گونه‌های در معرض تهدید نیز می‌توانند دوباره زندگی و امید را تجربه کنند.
