پاییز خونبار خرس‌های قهوه‌ای
تعارض با جوامع محلی، کمبود غذا و ضعف سیاست‌های محیط‌زیست علت اصلی است
هفت صبح، لیلا مرگن| هفته اول پاییز به هفته‌ای خونبار برای یکی از گونه‌های در معرض خطر انقراض ایران تبدیل شده است. طی این هفته سه قلاده خرس قهوه‌ای را از دست دادیم و به اعتقاد کارشناسان، تعارض با جامعه محلی مهمترین دلیل این تلفات است اما موضوع وقتی بیشتر نگران کننده می‌شود که اشکان اشعریون پیشبینی می‌کند به دلیل وجود پاییز خشک و آغاز فصل پرخوری خرس، احتمال این تعارضات افزایش خواهد یافت و شاید خبرهای بیشتری از تلف شدن خرس قهوه‌ای دریافت کنیم.
عصر پنجشنبه سوم مهر ماه خبر رسید که یک خرس مادر حدود هفت ساله و یک توله ۵ تا ۶ ماهه در منطقه نشل شهرستان آمل بر اثر اصابت گلوله به‌شدت مصدوم و به مرکز تیمار و نگهداری حیات وحش پناهگاه سمسکنده ساری منتقل شدند. فردای آن روز یعنی چهارم مهر هم اعلام شد که این دو قلاده خرس به‌دلیل شدت جراحات وارده تلف شده‌اند. در همان روز خبر کشف لاشه یک قلاده خرس قهوه‌ای دیگر در منطقه حفاظت شده کبیرکوه استان ایلام منتشر شد و به این ترتیب، پاییز را به فصلی پرتلفات برای این گونه تبدیل کرد.
در بیانیه اداره کل محیط زیست مازندران، این مجموعه از جوامع محلی و شهروندان درخواست کرده است تا با گزارش سریع موارد مشابه به یگان حفاظت محیط زیست، در حفاظت از گونه‌های ارزشمند حیات‌وحش، به‌ویژه خرس قهوه‌ای به‌عنوان یکی از گونه‌های در معرض تهدید جنگل‌های هیرکانی نقش‌آفرینی کنند. این یعنی تعارض انسان با خرس مهمترین دلیل تلفات یک خانواده خرس قهوه‌ای در استان مازندران بوده است. آیا تلف شدن یکباره سه خرس در مدت یک هفته، خبری نگران کننده است؟
ایجاد شرایط بدتر برای خرس‌ها
اشکان اشعریون کارشناس حیات‌وحش در گفت‌وگو با «هفت صبح» شرایط پیش رو برای خرس‌ها را بدتر اعلام می‌کند. او بر این باور است که به دلیل کاهش بارندگی، دسترسی به غذا برای این گونه در طبیعت کم می‌شود و چون خرس یک گونه همه چیزخوار است، به سکونتگاه‌های انسانی نزدیک خواهد شد. مشابه این تجربه در سال 96 هم وجود داشته و به دنبال کاهش بارش‌ها، خرس‌ها به سکونتگاه‌های انسانی نزدیک شده‌اند و حالا همان اتفاق در حال رخ دادن است.
به گفته اشعریون پاییز فصل پرخوری خرس‌هاست و آنها به خاطر رژیم غذایی و خواب زمستانه باید چربی جذب کنند، پس در دوره پرخوری هستند و نیازشان به غذا بیشتر شده و در همه جا غذا را دنبال می‌کنند. از سوی دیگر دفن نامناسب پسماند در اطراف روستاها و سکونتگاه‌ها، زمینه جذب خرس‌ها را فراهم می‌کند. اگرچه فصل محصول باغات تمام شده اما هنوز گردو در باغ وجود دارد. وجود کندوهای عسل و همه اینها زمینه آسیب رسیدن به خرس‌ها را فراهم می‌کند.
نبود برآورد از جمعیت خرس‌ها
این کارشناس حیات وحش از عدم وجود آمار دقیق از وضعیت جمعیت خرس‌های قهوه‌ای خبر می‌دهد زیرا برآورد جمعیت خرس با دوربین‌گذاری و مشاهده مستقیم امکان‌پذیر نیست. جثه این حیوان در طول سال تغییر می‌کند و ویژگی ریختی خاصی مثل گربه‌سانان ندارد که بتوان با دوربین‌گذاری، آن را تشخیص داد.
تنها راه تخمین جمعیت، انگشت نگاری ژنتیکی است که در منطقه حفاظت شده پرور تجربه شده است اما چون این روش گران است و نیاز به جمع‌آوری نمونه، آنالیز ژنتیکی و غیره دارد، این شیوه پیگیری نشده است. بنابراین نمی‌توان برآورد دقیقی از جمعیت خرس ارائه داد و حتی تاکنون برآورد کلی هم از جمعیت این حیوان داده نشده است.
اشعریون می‌گوید: امروز نمی‌دانیم که زیاد دیده شدن خرس در نزدیک سکونتگاه‌های انسانی به خاطر این است که جمعیت حیوان زیاد شده یا اینکه آنها به دنبال غذا هستند. خرس گونه چتر منطقه است و گونه‌ای نداریم که به خرس آسیب بزند. این حیوان خودش توله‌هایش را در فصل جفت‌گیری از بین می‌برد و گونه شکارچی ندارد اما با این وجود در برخی مناطق که زیستگاه‌ها تخریب شده، قطعه قطعه شده یا امکان جابه‌جایی خرس از دست رفته است، شاهد انقراض محلی بوده‌ایم اما شاید عدم مشاهده خرس در این نقاط، ناشی از مهاجرت خرس‌ها به جای دیگر باشد.
جبران خسارات روستاییان، مهمترین راه کاهش تعارضات
همه پیش‌بینی‌ها از پاییز خشک امسال خبر می‌دهند و این یعنی تعارض خرس با جامعه محلی قطعا افزایش خواهد یافت اما آیا راهی برای کاهش تعارضات با جامعه محلی وجود دارد؟ معصومه صفایی کارشناس حیات‌وحش در گفت‌وگو با «هفت صبح» نسبت به حل تعارضات با جامعه محلی امیدوار است و پرداخت خسارت وارده به باغات و مزارع توسط حیات وحش را یکی از راه‌های مهم کاهش تعارضات با جامعه محلی معرفی می‌کند.
به گفته او، سازمان حفاظت محیط زیست توافقنامه‌ای با صندوق بیمه محصولات کشاورزی منعقد کرده و در سال‌جاری حدود 30 میلیارد تومان بودجه برای پرداخت خسارات در نظر گرفته است. 15 میلیارد تومان از این اعتبار، آورده سازمان حفاظت محیط زیست و 15 میلیارد نیز آورده صندوق بیمه محصولات کشاورزی است. این مبلغ برای پرداخت خسارات ناشی از جانوران وحشی در معرض خطر انقراض و حمایت و حفاظت شده در نظر گرفته شده است.
این اقدام از سال 1402 آغاز شده و در دو سال اول، رقم در نظر گرفته شده برای پرداخت غرامت 15 میلیارد تومان بوده که امسال افزایش دو برابری داشته است. صفایی پرداخت غرامت را مسکنی میداند که مقداری تعارضات را کاهش می‌دهد اما آموزش جامعه محلی را بسیار تاثیرگذارتر از پرداخت‌های نقدی معرفی می‌کند. او بر این باور است که وقتی جامعه محلی و مردم هویت‌سازی می‌شود و حیات وحش را به عنوان یک میراث برای جامعه محلی نهادینه می‌کنیم، مردم در وجودشان حامی حیات وحش می‌شوند و این موضوع به سازمان محیط زیست خیلی کمک می‌کند.
زیرا در موارد بسیاری، جامعه محلی که محصولش توسط حیوان نابود شده با ادارات استانی تماس می‌گیرند و اطلاع می‌دهد که فقط با سر و صدا حیوان را رانده‌اند. حتی در استان هرمزگان چندین مورد خرس سیاه به داخل روستا آمده اما بدون اینکه آسیبی به آن برسانند، با محیط زیست تماس گرفته و خواستار انتقال خرس شده‌اند.
به گفته این کارشناس حیات وحش، تلاش‌های مرحوم هادی فهیمی در فرهنگسازی مردم هرمزگان، چنین موفقیتی را رقم زده است.اگرچه سازمان حفاظت محیط زیست تلاش خود را برای پرداخت غرامت به کشاورزان در راستای کاهش تعارضات با جامعه محلی انجام می‌دهد اما با در نظر گرفتن تورم حاکم بر کشور، رقم 30 میلیارد تومان در واقع آنقدر زیاد نیست که بتواند خسارت کشاورزان را جبران کند.
به همین خاطر بسیاری از خسارت دیدگان نتوانسته‌اند از مسیر صندوق بیمه محصولات کشاورزی غرامت خود را دریافت کنند و این موضوع زمینه ایجاد نوعی بدبینی در جامعه محلی را فراهم کرده است. بنابراین اگر توان تامین منابع مالی کافی برای جبران خسارات وارده به کشاورزان در ایران وجود ندارد، تنها راه باقی مانده تلاش برای آموزش جامعه محلی و نهادینه کردن حق حیات برای دیگر زیستمندان خواهد بود که به نظر می‌رسد سازمان حفاظت محیط زیست در این رابطه چندان توفیقی نداشته است.
