تهران، «شهر چنارها» نفس تازه می‌کند؟
شهرداری تهران با کاشت ۱۰۰ چنار تنومند به‌جای درختان خشک‌شده، قلب سبز پایتخت را بار‌دیگر زنده کرده است
هفت صبح| در گرمای میانه تابستان تهران، جایی که خورشید بر آسفالت خیابان‌ها می‌تابد و از آسمان آتش می‌بارد سایه چنارهای بلند خیابان ولیعصر پناه رهگذران خسته و تفتیده از هرم آفتاب تابستانه است. اما خبری دل‌خنک‌کن هم به گوش می‌رسد.
شهرداری تهران با کاشت ۱۰۰ چنار تنومند به‌جای درختان خشک‌شده، قلب سبز پایتخت را بار دیگر زنده کرده است. این خیابان ۱۸ کیلومتری، که از میدان تجریش تا راه‌آهن امتداد یافته، نه‌فقط مسیری برای عبور و مرور، بلکه آلبومی از خاطرات تهرانی‌هاست؛ از قدم‌زدن‌های عاشقانه زیر تونل سبز چنارها تا مرور درس‌های امتحان در سایه بوستان‌های ملت و ساعی. اما سال‌ها کم‌توجهی، ورود فاضلاب‌های غیرمجاز و چالش‌های محیطی، برخی از این چنارهای دیرینه را به کام خشکی کشانده بود.
حالا، در تابستان ۱۴۰۴، با تلاش‌های شهرداری برای احیای این میراث ارزشمند و با پشتوانه فناوری‌های نوین و عزمی جمعی، خیابان ولیعصر بار دیگر سوی شکوه سبز خود گام برمی‌دارد. این گزارش، حکایت عاشقانه‌ای است که از درختان چنار محله کن آغاز شد، با تاریخ پایتخت درآمیخت و امروز، با کاشت نهال‌های جدید، برای نسل‌های آینده جاودانه می‌شود.
چنارهای ولیعصر: نگهبانان سبز تهران
این خیابان ۱۸ کیلومتری، که از میدان تجریش تا راه‌آهن کشیده شده، تونلی سبز از خاطرات و هویت پایتخت را در خود جای داده است. چنارهایی که روزگاری با دستان باغداران محله کن کاشته شدند، سال‌هاست سایه‌بان رهگذران و شاهد تحولات شهر بوده‌اند.
اما برخی از این درختان، به دلیل کم‌توجهی‌های گذشته، ریختن فاضلاب‌های غیرمجاز و چالش‌های محیطی، رو به خشکی رفته‌اند. حالا، شهرداری تهران با عزمی راسخ، پروژه‌ای جامع برای احیای این میراث سبز آغاز کرده است تا با کاشت درختان جدید، بهسازی نهرها و جریمه متخلفان از تونل سبز تهران پاسداری کند که خود روایت تلاش برای حفظ چنارهایی است که تهران را به «شهر چنارها» بدل کرده‌اند.
ریشه‌های تاریخی: چنارهایی از دل کن
داستان خیابان ولیعصر به سال ۱۳۰۰ شمسی بازمی‌گردد، زمانی که رضاشاه تصمیم گرفت جاده‌ای اختصاصی از کاخ مرمر به سعدآباد بکشد. عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه» می‌نویسد که در آن زمان، در هر دو متر از این مسیر ۱۸ کیلومتری، یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشته شد که در مجموع ۱۸ هزار اصله درخت را شامل می‌شد.
برخی منابع حتی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله تخمین زده‌اند. این چنارها، که به دلیل سازگاری با آب‌وهوای تهران و مقاومت در برابر کم‌آبی انتخاب شدند، از خزانه‌های محله کن تامین شدند. مرتضی رحیمی، از نوادگان ارباب خلیل، باغدار معروف کن، نقل می‌کند که پدرش نهال‌های مرغوب را با ریشه‌های قطور و به‌هم‌تنیده، با اسب و الاغ به خیابان پهلوی (ولیعصر کنونی) منتقل کرد. شهردار وقت، که از سرعت کاشت شگفت‌زده شده بود، با دستور رضاشاه ریشه‌ها را بررسی کرد و از استحکام آن‌ها شگفت‌زده شد. این چنارها، که تبارشان به خاک کن بازمی‌گردد، تونلی سبز ساختند که خیابان ولیعصر را به یکی از زیباترین خیابان‌های جهان تبدیل کرد.
ساخت خیابان: از جاده اختصاصی تا قلب تپنده تهران
ساخت خیابان ولیعصر، که ابتدا «جاده مخصوص پهلوی» نام داشت، از سال ۱۳۰۰ آغاز شد. در آن زمان رضاخان که وزیر جنگ بود دستور ساخت این مسیر را صادر کرد و همزمان، کاشت چنارها و کشیدن نهر برای آبیاری آن‌ها کلید خورد. در سال ۱۳۰۷، بلدیه تهران این جاده را سنگفرش کرد و در سال ۱۳۰۹، با تصویب قانونی در مجلس شورای ملی برای گسترش خیابان‌های پایتخت، این مسیر برای اولین بار قیرریزی شد.
در سال ۱۳۱۱، همزمان با سفر ملک فیصل، پادشاه عربستان به تهران، خیابان پهلوی آسفالت شد و به یکی از اولین خیابان‌های آسفالته شهر تبدیل شد. تا سال ۱۳۲۰، این جاده اختصاصی بود و تنها درباریان، وزیران، سفرا و نظامیان از آن عبور می‌کردند. اما پس از شهریور ۱۳۲۰، با عمومی شدن مسیر، خودروهای متفقین و سپس مردم عادی به آن راه یافتند.
در سال‌های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۵، این جاده به‌تدریج از حالت ییلاقی و بیابانی خارج شد و به خیابان مدرن ولیعصر تبدیل شد. پس از انقلاب اسلامی، این خیابان ابتدا به نام مصدق و سپس ولیعصر نام‌گذاری شد و امروز، با محله‌های پرجنب‌وجوش و پیاده‌روهای خاطره‌انگیز، قلب تپنده تهران است.
چالش‌چنارها: از خشکی تا عوامل محیطی
در سال‌های اخیر، برخی از چنارهای خیابان ولیعصر، به‌ویژه در محدوده پارک وی تا تجریش که ۲۴۰۰ اصله درخت را در بر می‌گیرد، با مشکلاتی مواجه شده‌اند. احسان صفایی، معاون خدمات شهری و محیط زیست منطقه یک شهرداری تهران، در پایش سال گذشته اعلام کرد که توپوگرافی ۱۰۰۰ اصله درخت انجام شده و اکثر آن‌ها سالم هستند.
با این حال، ضعف ریشه‌ها به دلیل دسترسی مداوم به آب نهرها و عدم حرکت ریشه‌ها و همچنین انحنای درختان به سمت آفتاب به دلیل تراکم، از مشکلات اصلی بوده است. محمدصابر باغخانی‌پور، مدیرکل محیط زیست و توسعه پایدار شهرداری تهران، خشکی هشتاد اصله درخت را نتیجه کم‌توجهی‌های گذشته، رهاسازی غیرمجاز فاضلاب توسط برخی اصناف، افزایش جمعیت موش‌ها و عدم بهسازی نهرها و آبیاری کافی می‌داند. او تاکید می‌کند که این آسیب‌ها در بازه زمانی طولانی و در دوره‌های قبلی شکل گرفته‌اند.
احیای سبز و اقدامات حفاظتی
برای مقابله با این چالش‌ها، شهرداری تهران اقدامات گسترده‌ای را آغاز کرده است. باغخانی‌پور خبر می‌دهد که ۸۰ درخت خشک‌شده پس از ثبت در سامانه نهال قطع و با ۱۰۰ درخت چنار با بن بالای ۵۰ سال جایگزین شده‌اند. این کاشت، که با جانمایی دقیق انجام شد، بهترین راه‌حل برای شرایط کنونی بود.
علاوه بر این، بهسازی نهرها، استانداردسازی تشتک‌های اطراف درختان، بندکشی کف انهار با مواد نفوذپذیر به آب، انسداد جمعیت موش‌ها و ساماندهی فاضلاب غیرمجاز اصناف، با همکاری شهرداری منطقه یک، به بهبود شرایط زیستی درختان کمک کرده است. برای پایش دقیق‌تر، از روش توموگرافی استفاده شده که با امواج صوتی یا الکترومغناطیسی، تصاویری از ساختار داخلی درختان تهیه می‌کند و امکان شناسایی پوسیدگی، ترک‌ها و سایر آسیب‌ها را فراهم می‌آورد. این فناوری غیرمخرب به متخصصان کمک کرده تا اقدامات حفاظتی و درمانی مناسب را اعمال کنند.
آموزش و برخورد با متخلفان
شهرداری تهران، علاوه بر اقدامات فنی، به آموزش ساکنان و اصناف برای حفاظت از درختان ولیعصر پرداخته است. باغخانی‌پور این آموزش‌ها را پتانسیلی برای کاهش آسیب‌ها می‌داند. در عین حال، برخورد قاطع با متخلفان نیز در دستور کار قرار دارد.
یک واحد صنفی که به‌صورت عمدی ۱۳ درخت را خشک کرده بود، در کمیسیون ماده ۷ به پرداخت ۱۷۰ میلیارد تومان جریمه محکوم شد. همچنین، سازمان بوستان‌ها و فضای سبز کمیته صیانت از درختان ولیعصر را تشکیل داده که به‌صورت منظم برای بررسی وضعیت این درختان جلسه برگزار می‌کند. این اقدامات نشان‌دهنده عزم جدی برای حفظ این میراث سبز است.
ولیعصر، خیابانی با خاطرات بی‌پایان
خیابان ولیعصر نه‌تنها مسیری برای آمدوشد که گنجینه‌ای از خاطرات تهرانی‌هاست. در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰، بوت کلاب (باشگاه قایقرانی) در نزدیکی چهارراه انقلاب، تفرجگاهی برای کودکان بود. در سوی دیگر، آبنمای کرج در محل کنونی بلوار کشاورز، سایه‌بان دانشجویان و دانش‌آموزانی بود که در سایه چنارها برای امتحانات آماده می‌شدند.
پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی که در عهد صفوی به ایران آمده بود تهران را «شهر چنارها» نامید و این توصیف همچنان در خیابان ولیعصر زنده است. چنارها با هر تغییر فصل، از بهار سبز تا پاییز زرد، هویتی تازه به این خیابان می‌بخشند و آن را به یکی از زیباترین خیابان‌های جهان تبدیل کرده‌اند.
آینده‌ای سبز برای تهران
در زمستان ۱۳۱۹، برای نگهداری چنارها، پای درختان به عمق یک‌ونیم متر گودبرداری و با کود پر شد. همچنین، استخری بزرگ بین محمودیه و تجریش ساخته شد تا ذخیره آب برای آبیاری فراهم کند، اما حوادث شهریور ۱۳۲۰ این پروژه را ناتمام گذاشت. امروز، با تلاش‌های شهرداری، این میراث سبز بار دیگر در مسیر احیا قرار گرفته است.
کاشت ۱۰۰ چنار جدید، بهسازی نهرها و نظارت مستمر کمیته صیانت، نویدبخش آینده‌ای سبزتر برای ولیعصر است. همان‌طور که ارباب خلیل نهال‌های کن را با عشق به این خیابان آورد، حالا تهرانی‌ها امیدوارند که این چنارها، با ریشه‌هایی استوار، سایه‌بان نسل‌های آینده باشند و داستان «شهر چنارها» را برای همیشه زنده نگه دارند.
