نقشه عطش کشور از تهران تا بانه

هفت صبح|   در روزهایی که آفتاب تندتر از همیشه بر سر شهر می‌تابد و دماسنج‌ها در استان‌هایی مثل استان‌های جنوبی، مرکزی و تهران عددی بالاتر از ۴۰ درجه را نشان می‌دهند، سایه کم‌آبی سنگین‌تر از هر زمان دیگری بر سر کشور گسترده شده است. امسال پنجمین سالی‌ست که ایران با خشکسالی روبه‌رو است؛ خشکسالی که حالا نه‌تنها به جنوب کشور، که به مرکز، شمال، غرب و حتی دامنه‌های البرز هم رسیده است.

تنش آبی در 24 استان 

عیسی بزرگ‌زاده، سخنگوی صنعت آب، از آمار نگران‌کننده‌ای سخن می‌گوید: در ۲۴ استان و دست‌کم ۵۰ شهر، تنش آبی جریان دارد، یعنی آب آن‌قدر کم شده که دیگر نمی‌توان فقط به قطع و وصل‌های موقتی بسنده کرد. ۱۶۹ پروژه برای مقابله با این بحران در دست اجراست، اما کافی نیست. مهم‌تر از همه، کاهش مصرف و مدیریت تقاضاست. سال آبی جاری با بارندگی بسیار کم آغاز شد. 

تا ششم تیرماه، فقط ۱۴۵ میلی‌متر بارش ثبت شده، در حالی که میانگین درازمدت این عدد ۲۳۶ میلی‌متر بوده است. این یعنی بارندگی نسبت به سال قبل ۴۰ درصد کاهش داشته است. سدها هم وضع بهتری ندارند: ورودی آن‌ها نسبت به پارسال ۴۲ درصد کمتر شده و خروجی آن‌ها هم ۲۰ درصد کاهش داشته است. با این‌حال، وضعیت هنوز بحرانی  نیست به شرطی که مردم همکاری کنند. 

  تهران در صدر تنش‌ آبی

تهران در صدر فهرست شهرهای گرفتار در تنش آبی قرار دارد. شهری که آب مصرفی‌اش نه فقط از منابع داخل استان، که از قزوین و البرز و مناطق دورتر تأمین می‌شود. با این حال، مخازن پنج‌گانه تهران تنها شش درصد پر هستند. زمستان گذشته، وقتی هم‌زمان با ماه رمضان و خانه‌تکانی، مصرف آب اوج گرفت، مسئولان ناچار شدند فشار آب را در بسیاری از مناطق کاهش دهند. حالا سخن از جیره‌بندی آب شنیده می‌شود، اما وزارت نیرو می‌گوید که این گزینه در برنامه نیست، مگر اینکه مردم در مصرف آب همکاری نکنند.

برخی شهرها مثل مشهد، اصفهان، بندرعباس، اراک، ساوه، تبریز و بانه هم وضعیت مشابهی دارند. در بعضی نقاط، مثل استان‌های قم، فارس، کرمان، گلستان و زنجان، مخازن سدها به‌شدت کاهش یافته‌اند و آب زیرزمینی نیز نفس‌های آخر را می‌کشد. برداشت بی‌رویه از چاه‌ها، فرونشست زمین و کم شدن سطح آبخوان‌ها وضعیت را پیچیده‌تر کرده است.

اصلاح الگوی کشت 

بر اساس برنامه هفتم توسعه، باید برداشت سالانه از منابع آب زیرزمینی از ۴۴ میلیارد متر مکعب به ۳۶.۷ میلیارد برسد، اما تحقق این هدف دشوار است. چرا؟ چون هنوز تغییر الگوی کشت در کشاورزی جدی گرفته نشده و بسیاری از محصولات پرمصرف در مناطق کم‌آب کاشته می‌شوند.

برداشت غیرمجاز از منابع زیرزمینی هم مشکلی جدی است. برخی آمارها می‌گویند بیش از ۱۵ میلیارد متر مکعب آب بدون مجوز یا فراتر از سهم مجاز برداشت می‌شود. این یعنی حدود نیمی از آب کشاورزی از چاه‌هایی می‌آید که نباید فعال باشند. حتی با انسداد چاه‌ها، نصب کنتور هوشمند و فعالیت بیش از ۸۰۰ تیم گشت، هنوز هم تخلفات ادامه دارد. دلیل ساده است: راه معیشتی جایگزینی برای کشاورزان ارائه نشده است.

 مهاجرت، علت دیگری برای بی‌آبی

از سوی دیگر، پدیده مهاجرت به کلان‌شهرها بحران را دوچندان کرده است. تهران که همین حالا هم در مرز ناتوانی تأمین آب قرار دارد، هر سال با رشد ۲.۵ درصدی جمعیت مواجه است. شهرهایی مثل پرند، پردیس، بومهن و رودهن نیز به سرعت در حال توسعه‌اند. ساختمان‌ها سربرمی‌آورند، اما سؤال اینجاست: آب این خانه‌ها از کجا خواهد آمد؟

سخنگوی صنعت آب با صراحت می‌گوید: «تهران دیگر ظرفیت آبی برای بارگذاری جمعیت جدید ندارد.» اما واقعیت این است که وزارت نیرو تصمیم‌گیر نهایی در این حوزه نیست. تا وقتی عدالت فضایی و فرصت‌های شغلی به‌طور عادلانه در سراسر کشور توزیع نشود، مردم به تهران خواهند آمد و وزارت نیرو باید راهی برای تأمین آب آن‌ها پیدا کند.

جیره‌بندی در کمین

حالا سؤال اصلی این است: راهکار چیست؟ کارشناسان معتقدند مجموعه‌ای از اقدامات همزمان می‌تواند شرایط را تا حدی بهبود بخشد. اصلاح الگوی کشت، کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی، استفاده از پساب برای صنایع، آبخیزداری، کنترل ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه، واقعی‌سازی قیمت آب و در نهایت فرهنگ‌سازی مصرف، از جمله این اقدامات است. هیچ‌کدام از این‌ها به تنهایی کافی نیست. باید هم‌زمان و هماهنگ انجام شوند.

با نزدیک‌شدن به تابستان، ترس از جیره‌بندی در ذهن بسیاری از مردم نقش بسته است. عیسی بزرگ‌زاده این نگرانی را رد می‌کند و می‌گوید: «در برنامه ما جیره‌بندی وجود ندارد.» اما اگر همکاری عمومی شکل نگیرد، اگر همچنان شهرها بی‌محابا رشد کنند، اگر تغییر الگوی کشت فقط روی کاغذ بماند، شاید ناچار شویم به همان نقطه‌ای برسیم که حالا نمی‌خواهیم از آن سخن بگوییم.

آب، این عنصر ساده و همیشگی، حالا بدل به مسئله‌ای حیاتی‌تر از همیشه شده است. تجربه زمستان بی‌آب تهران، درس امروز ماست برای فرداهایی که شاید گرم‌تر و خشک‌تر از امروز باشند. در چنین شرایطی، شاید تغییر از خانه‌های ما آغاز شود؛ از بستن شیر آب هنگام مسواک زدن، از نریختن آب شرب پای درختان و از باور به اینکه در این بحران، همه ما نقش داریم.