وزارت نیرو در تکرار اشتباهات خطرناک | انتقال آب هزار مسجد به مشهد

هفت صبح| باز هم کشوی میزها باز شده و طرحی خاک خورده روی میز آمده است تا منافع لوله‌سازها و پیمانکاران را تامین کند ولی آبی برای مردم مشهد نداشته باشد. این بار قرار است با اتکا به مطالعاتی که دو دهه قبل انجام شده، در فاز اول 15 همت و در نهایت 23 همت از پول نفت خرج شود تا آب هزار مسجد در آن سوی کوه‌ها به سمت مشهد سرازیر شود. این پروژه انتقال بین حوضه‌ای با اعتراض کارشناسان و فعالان محیط زیست روبه‌رو شده است. مخالفان پروژه بر این باورند که راه‌های جایگزین بسیار کم هزینه‌تری برای تامین پایدار نیاز آبی مشهد وجود دارد اما منافع گروهی اندک باعث شده یک طرح قدیمی به جریان بیفتد.

اجرای نسخه انتقال آب برای مشهد اولین بار نیست که روی میز قرار می‌گیرد. انتقال آب عمان به مشهد یا انتقال آب از سد دوستی فقط بخشی از سیاهه انتقال آب به این کلانشهر کشور است و حالا قرعه فال به نام هزار مسجد خورده است. قرار است از آن سوی کوه‌ها با شکافتن دل کوه، آب را به مشهد برسانند.

این تصمیم با مخالفت فعالان محیط زیست روبه‌رو شده است. شبکه سمن‌های محیط زیستی استان خراسان رضوی در نامه‌ای خطاب به مسئولان نسبت به تبعات اجرای پروژه انتقال آب هزار مسجد هشدار داده و خواستار مداخله قانونی دستگاه‌های نظارتی شده‌اند. آنها در نامه خود اجرای پروژه را دارای سه ظلم آشکار معرفی کرده و نسبت به پیامدهای امنیتی و مرزی، اقتصادی و زیست محیطی اجرای این پروژه نان‌دار برای پیمانکاران هشدار داده‌اند. اما چرا فعالان محیط زیست نگران اجرای یک طرح دیگر انتقال آب بین حوضه‌ای هستند؟

آبی برای انتقال وجود ندارد

مهدی جمشیدی، مدیرعامل جمعیت ناجیان آب در گفت‌وگو با «هفت صبح» توضیح می‌دهد که آب انتقالی از حوضه کلات، لایین و دره گز قرار است که به مشهد منتقل شود زیرا دوستان وزارت نیرو اعتقاد دارند بخشی از این آب در قالب سیلاب به سمت ترکمنستان سرازیر شده و از دسترس خارج می‌شود، برای همین باید این آب جمع‌آوری شده و به سمت دشت مشهد هدایت شود.

او به چند نکته مهم درباره دلایل مخالفت با انتقال آب هزار مسجد اشاره می‌کند. اولین دلیل این است که مخاطرات زیست محیطی پروژه بررسی نشده است و اگر بررسی‌های دقیق انجام شود، شاید نظرها تغییر کند. دوم آنکه 20 تا 30 سال قبل مطالعات اجرای پروژه انجام شده و گفته شده که آبی وجود دارد.

در حالی که این آب سیلابی بوده و دائمی نیست. آب دائمی موجود طی سالیان دراز توسط مردم منطقه استفاده شده است و دیگر آب اضافی برای انتقال وجود ندارد. دلیل سومی که مدیرعامل جمعیت ناجیان آب به آن اشاره می‌کند نارضایتی مردمی است زیرا مردم می‌گویند چرا آب به جای آنکه از آن سوی کوه به سمت دیگر منتقل شود، در همان مبدا به مصرف نرسد تا ساکنان بومی ناچار به مهاجرت نشوند.

او در ادامه به وقوع تغییرات اقلیمی در ایران اشاره کرده و خشکسالی‌های موجود را عاملی می‌داند که سبب شده دیگر آب مازادی برای انتقال وجود نداشته باشد و کلا طرح قبلی روی هوا برود. هزینه هنگفت انتقال آب که سودش به جیب لوله سازان و قرارگاه‌های اجرا کننده طرح می‌رود هم از نگاه جمشیدی به دور نیست. او می‌گوید که این قرارگاه‌ها مدافع انتقال آب هستند در حالی که شرایط تامین آب پایدار نخواهد بود و مشابه سد طرق، دوستی و کارده، این پروژه در مقاطعی کارکرد داشته و بعدها بلااستفاده می‎شود.

دو سال پیگیری بی‌نتیجه

فرشته تقی زاده مدیر عامل دیده‌بان آب، هوا و زمین نیز در گفت‌وگو با «هفت صبح» به دو سال پیگیری برای بررسی تبعات اجرای پروژه انتقال آب هزار مسجد اشاره می‌کند.به گفته او، طوماری توسط مردم هزار مسجد با مهر تمام شورایاری‌ها و دهیاری‌ها برای پیگیری به شبکه سمن‌های خراسان رضوی داده می‌شود و در متن طومار به تجارب تلخ کشور در پروژه‌های انتقال آب اشاره می‌شود زیرا هیچ گاه این پروژه‌ها آب پایداری برای مقصد به همراه نداشته‌اند.

جامعه محلی در این طومار خواستار بررسی پروژه انتقال آب هزار مسجد در اتاق فکر دانشگاه فردوسی مشهد می‌شوند و قبول می‌کنند که خروجی بررسی این اتاق فکر را به‌طور کامل بپذیرند اما پیگیری‌های دوساله و حتی مراجعه به دفتر ریاست جمهوری هم نتیجه مثبت چندانی ندارد و نامه به استانداری ارجاع می‌شود تا اتاق فکر برگزار شود.

پس از تشکیل سه جلسه در مهر، آبان و آذر 1403 در دانشگاه فردوسی مشهد با حضور اساتید و معاونت پیشگیری از وقوع جرم شرکت آب منطقه‌ای، پیمانکار طرح، نماینده اهالی هزار مسجد و سمن‌ها، به هیچ یک از ابهامات طرح پاسخ داده نمی‌شود. حتی راهکار جایگزین ارائه شده توسط اساتید دانشگاه هم مورد توجه قرار نمی‌گیرد، در صورتی که استاندار قبل از انتصاب اعلام کرده بود که آمده است تا رویکردهای تخصصی را جایگزین روش‌های منسوخ شده قبلی کند.

تقی زاده به کاهش آورد رودخانه لایین اشاره می‌کند و به نقل از جامعه محلی از روزهایی سخن می‌گوید که الوارها از بالادست توسط رودخانه جابه‌جا می‌شده و مردم در پایین دست این الوارها را تحویل می‌گرفتند اما امروز حتی یک بچه دو ساله هم می‌تواند از رودخانه لایین رد شود.

اگرچه وزارت نیرو در اجرای پروژه بر انتقال سیلاب‌ها تاکید می‌کند اما به گفته مدیر عامل دیده‌بان آب، هوا و زمین و به نقل از پیمانکار پروژه هزار مسجد، به دلیل قرار گرفتن حوضه در شیب و مسایل فنی دیگر، امکان مهار سیلاب‌هایی که خاک را می‌شویند و خسارت به بار می‌آورند، وجود ندارد.

تقی‌زاده به اختلاف نظر بین مردم و مسئولان اشاره می‌کند و می‌گوید: مجریان پروژه معتقدند در یک فصل سال آب اضافه وجود دارد و برآورد می‌شود که 50 میلیون متر مکعب آب منتقل شود اما مردم محلی می‌گویند که چنین آبی وجود ندارد.او اضافه می‌کند: اساتید دانشگاه معتقدند به جای اینکه در گام اول 15 همت و در نهایت 23 همت خرج کنید که آب از هزار مسجد به مشهد بیاورید، در همان مبدا سرمایه‌گذاری کنید تا مردم آنجا که مرزنشینان ما هستند، ناچار به مهاجرت و حاشیه‌نشینی مشهد نشوند. گردشگری را رونق دهید و آب را به صورت مجازی به مشهد منتقل کنید زیرا این شهر رو به گسترش است و نیازهایش تمامی ندارد.

  اجرای تصفیه‌خانه به جای طرح‌های اکوسیستم خراب کن

خروجی اتاق فکری که در دانشگاه فردوسی مشهد تشکیل می‌شود، هرگز مورد توجه مسئولان قرار نمی‌گیرد اما برای آنکه بدانیم در این اتاق فکر چه گذشته، به سراغ کمال‌الدین ناصری عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد رفتیم تا بدانیم اساتید این دانشگاه چرا با پروژه انتقال آب هزار مسجد مخالفند.

این عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه فردوسی برخلاف گفته‌های وزارت نیرو که بر انتقال سیلاب تاکید دارد، به «هفت‌صبح» می‌گوید: در این پروژه می‌خواهند آب رودخانه پرآب لایین را منتقل کنند. به‌طور کلی انتقال آب بین حوضه‌ای مگر در مواقع کاملا اضطراری کار درستی نیست و به‌عنوان آخرین گزینه باید در نظر گرفته شود. تجربه‌هایی که ما در ایران داریم نشان داده که هر جا انتقال آب بین حوضه‌ای انجام شده است، برای مبدا و مقصد زیان‌بار بوده است.

به اعتقاد ناصری درباره پروژه خاص هزار مسجد هم ملاحظات خیلی جدی وجود دارد زیرا با اجرای این پروژه، اکوسیستم هزار مسجد تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. این اکوسیستم سپر دفاعی شهر مشهد در برابر کویر قره قوم، تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است. این عضو هیئت علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه فردوسی بیشترین میزان آب انتقالی از هزار مسجد را 50 میلیون متر مکعب در بهترین حالت معرفی می‌کند در حالی که چندین برابر این آب به شکل فاضلاب خام در کشف رود جریان داشته و زمین‌های کشاورزی را نابود می‌کند و منشا آلودگی، سرطان و بیماری‌های گوارشی برای مشهد و سایر مردم است.

این آب را می‌توان در حد مصرف شرب یا کشاورزی تصفیه کرد و تحویل کشاورزان دشت مشهد داد. به این ترتیب آب چاه‌های کشاورزی مشهد می‌تواند به مصرف شرب این کلانشهر برسد. او تاکید می‌کند که برای حل نیاز آبی مشهد، راه حل‌های بهتر، کم هزینه‌تر و کم ضررتری وجود دارد و لزومی ندارد سراغ پروژه‌هایی برویم که آخر و عاقبت آن مشخص است. انتقال آب بسیار هزینه بیشتری از بحث تصفیه‌خانه دارد و اگر پروژه انتقال آب هزار مسجد روی میز است، به این خاطر است که احتمالا کسانی منافعی دارند که نمی‌خواهند این پروژه‌ها کنسل شود.

در حالی که جامعه محلی و کارشناسی با پروژه انتقال آب هزار مسجد کاملا مخالف هستند، معلوم نیست وزارت نیرو با در نظر گرفتن کدام مصلحت پروژه‌ای چند همتی روی دست کشور گذاشته و به تبعات آتی آن برای امنیت ملی کشور فکر نمی‌کند. اگر اندک سیلاب‌های خروجی از ایران را کنترل کنیم، آیا وزارت نیرو می‌تواند مانع از پدیده گرد و غبار با منشا دشت قره قوم باشد؟