بافت تاریخی زواره در مسیر احیا و بازگشت زندگی
مرتضی صادقی شهردار زواره: مدیران سابق میراث فرهنگی از اطلاعات اولیه بافت تاریخی زواره بی‌اطلاع هستند
هفت صبح| زواره، شهری با قدمتی هزار ساله و معماری منحصربه‌فرد، امروز درگیر یکی از جدی‌ترین بحران‌های هویتی خود است؛ بحرانی که ریشه آن نه فقط در فرسودگی کالبدی، بلکه در خروج تدریجی ساکنان از بافت تاریخی شهر نهفته است. بافتی که روزگاری مملو از زندگی، آیین، فرهنگ و مناسبت‌های مذهبی بود، اکنون با خانه‌های متروکه، گذرهای خاموش و دیوارهایی که هر روز بیش از دیروز فرو می‌ریزند، مواجه شده است.
اظهارنظرهای اخیر از سوی برخی کارشناسان میراث فرهنگی درباره شهر زواره با بازتاب‌های فراوانی رو‌به‌رو شد. از این‌رو سراغ مدیریت شهری زواره رفتیم تا این موضوع را از زاویه‌ای دیگر بررسی کنیم. دیدگاهی که بر فاصله میان حفاظت صرف کالبدی و احیای واقعی با حضور مردم تاکید می‌کند. گفت‌وگوی «هفت صبح» با مرتضی صادقی، شهردار زواره، تلاشی است برای شنیدن صدای مدیریت محلی و بررسی چالش‌هایی که در مسیر حفظ و احیای این بافت تاریخی قرار دارد.
چندی پیش گزارشی منتشر کردیم درباره بافت تاریخی زواره. در این گزارش، کارشناسان میراث فرهنگی نسبت به تخریب تدریجی این بافت هشدار داده بودند؛ گاه به دست مالکان، گاه به واسطه تصمیمات شهرداری. به عنوان مثال، گفته می‌شود برخی خیابان‌کشی‌ها که مبدا و مقصد مشخصی ندارند، بخش‌هایی از معماری تاریخی شهر را نابود کرده‌اند. زواره، شهری با پیشینه‌ای کهن و برگرفته از شاهنامه، سال‌هاست در فهرست آثار ملی ثبت شده. اما بنا به گفته کارشناسان، وسعت بافت ثبت‌شده از ۸۵ هکتار در سال ۱۳۸۱ به حدود ۳۶ هکتار کاهش یافته است. نظر شما به عنوان شهردار زواره چیست؟
نخست باید بگویم بخش‌هایی از آنچه در این گزارش آمده، به نظرم بزرگ‌نمایی شده است. درست است که چالش‌هایی وجود دارد، اما نگاه کلی به وضعیت بافت تاریخی شهر باید منصفانه‌تر باشد. بافت تاریخی زواره یکی از باارزش‌ترین نمونه‌های بافت‌های تاریخی ایران است. این بافت دارای ساختاری شطرنجی با آثار کم‌نظیری چون مسجد جامع چهار ایوانی، مسجد بنکویه، بازار تاریخی، خانه‌های چهارصفه‌ای، شش‌صفه‌ای و سه‌صفه‌ای، خانه «هشت‌بهشت»، حسینیه‌های بزرگ و کوچک و دیگر بناهای شاخص تاریخی است.
در گزارش ما اشاره شده بود که در سال ۱۳۸۱، بافت تاریخی زواره با وسعت ۸۵ هکتار در فهرست آثار ملی ثبت شد. امروز اما از آن تنها ۳۶ هکتار باقی مانده است. شما چه نظری دارید؟
بگذارید دقیق‌تر به ماجرا نگاه کنیم. بر اساس اسناد رسمی و نقشه‌هایی که سازمان میراث فرهنگی در زمان ثبت بافت به شهرداری ابلاغ کرده، مساحت واقعی بافت تاریخی ثبت‌شده ۳۴.۵ هکتار است. این مساحت با شماره ثبت ۶۱۴۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. حالا جای تعجب است که یکی از مدیران پیشین میراث فرهنگی که خود در زواره متولد شده و زمانی معاونت میراث فرهنگی را بر عهده داشته، عدد ۸۵ هکتار را به عنوان وسعت بافت تاریخی اعلام می‌کند. این تفاوت فاحش در عدد، نتیجه اطلاعات غلطی است که متاسفانه سال‌ها در تصمیم‌گیری‌ها تاثیر گذاشته‌اند.
ما گرفتار گزارش‌هایی هستیم که بر مبنای اطلاعات نادرست نوشته شده‌اند. متاسفانه بسیاری از مدیرانی که درباره بافت زواره تصمیم گرفتند، نه شناخت دقیقی از منطقه داشتند و نه در آن زندگی کرده‌اند. نگاه از راه دور، از پشت میزهای پایتخت، نمی‌تواند برای شهری مانند زواره حیات‌بخش باشد. حفظ و احیای بافت، نیاز به حضور در صحنه دارد، نیاز به زیستن در همان مکان. من درباره تک‌تک خانه‌ها و معابر این ۳۴ هکتار با مستندات صحبت می‌کنم و آماده‌ام همه اطلاعات را شفاف ارائه دهم.
با این حساب، شما کاهش مساحت بافت را قبول ندارید؟
اگر قرار باشد دقیق‌تر نگاه کنیم، حتی همین ۳۴.۵ هکتار هم اغراق‌آمیز است. بخشی از این وسعت شامل قسمت‌هایی در شمال‌شرقی شهر است که به بدنه برج و حصار قدیمی افزوده شده و به این ترتیب وسعت نهایی افزایش یافته است. اگر این بخش‌های اضافه‌شده را نادیده بگیریم، مساحت واقعی حتی کمتر از ۳۴ هکتار خواهد شد.
شرایط جمعیتی بافت چطور است؟
بر اساس سرشماری سال ۱۳۳۲، حدود ۴۵۰۰ نفر در بافت تاریخی زواره زندگی می‌کردند. امروز اما، طبق پایش‌های آماری، این تعداد بین ۷۵۰ تا ۱۲۰۰ نفر کاهش یافته است. دلیل اصلی هم مشخص است: محدودیت‌هایی که پس از ثبت بافت تاریخی ایجاد شد، بدون اینکه راه‌حلی برای بهره‌مندی اهالی از املاک‌شان ارائه شود. این باعث شد بسیاری از خانه‌ها خالی، متروکه و رها شوند.
در دوره مسئولیت‌تان چه اقدامات مشخصی برای احیای بافت انجام داده‌اید؟
من در دو دوره مسئولیت شهری زواره حضور داشته‌ام. در دوره چهارم شواری شهر در سال ۹۴_۹۶شهردار زواره بودم.در دوره شششم شورای شهر نیز به‌عنوان منتخب مردم در شورای اسلامی شهر انتخاب شدم و پس از آن به عنوان شهردار از سال ۱۴۰۰ تا کنون فعالیت داشته‌ام. در آن مقطع، بافت تاریخی یکی از پنج پهنه مشمول تسهیلات بازآفرینی بود. توانستیم تعدادی از مالکان خانه‌های تاریخی چهارصفه‌ای را شناسایی و به این سازمان معرفی کنیم. نتیجه این شد که حدود ۸۰ خانه تاریخی مرمت، بازسازی و بعضاً به اقامتگاه سنتی یا بوتیک‌هتل تبدیل شدند. در دوره جدید نیز پیگیر اجرای «قانون حفظ و احیای بناهای تاریخی» مصوب سال ۱۳۹۸ هستیم. این قانون امکان اجرای طرح‌های پلاک‌به‌پلاک در بافت تاریخی را فراهم کرده است.
طرح پلاک‌به‌پلاک دقیقاً شامل چه چیزهایی می‌شود؟
در گذشته وقتی از حفظ بافت تاریخی صحبت می‌کردیم، فقط درباره حفظ کالبد بناها حرف می‌زدیم. اما امروز نگاه تغییر کرده. اکنون باور داریم که احیا فقط زمانی محقق می‌شود که زندگی در بافت جاری باشد. انسان‌ها باید در این فضا زندگی کنند، از املاک خود بهره‌مند شوند، مناسبت‌های فرهنگی خود را برگزار کنند.
بر همین اساس، در طرح جدید، هر پلاک در بافت تاریخی به صورت مجزا بررسی شده و راهکارهای مرمت، بازسازی و نوسازی در عین رعایت ضوابط قانونی برای آن ارائه شده است.با این رویکرد، تلاش ما این است که حقوق مردم در بافت تاریخی حفظ شود. بافت تاریخی قلب تپنده شهر است. همه آیین‌های مذهبی، فرهنگی و سنتی ما هنوز در همین محدوده برگزار می‌شود. ما باید این زیرساخت را حفظ کنیم، اما با مشارکت مردم نه با اجبار و تحمیل.
معتقدید که نگاه سلبی میراث فرهنگی باعث کاهش جمعیت در بافت تاریخی شده است؟
کاملاً. متاسفانه در گذشته، تنها نسخه‌ای که ارائه می‌شد، «عدم مداخله» بود. یعنی مردم اجازه نداشتند هیچ‌گونه مرمتی، بازسازی یا حتی بهره‌برداری معمولی از ملک خود داشته باشند. نتیجه چه شد؟ تخریب. وقتی مردم نتوانند از خانه‌شان استفاده کنند، طبیعی است که آن خانه رها شود و از بین برود. هیچ حمایتی هم از سوی میراث صورت نگرفت. الان امیدواریم با اجرای طرح جدید، بافت تاریخی هم حفظ شود، هم زنده بماند.
با توجه به چالش‌ها، چه آینده‌ای برای بافت تاریخی زواره متصورید؟
امیدوارم با اجرای طرح ویژه و تسهیلاتی که قانون‌گذار در نظر گرفته، بازگشت جمعیت و احیای کامل بافت را شاهد باشیم. من بارها گفته‌ام که سه واژه احیا، بازگشت جمعیت و حفظ، مثل سه ضلع یک مثلث هستند. این سه باید با هم تحقق پیدا کنند.نباید فراموش کنیم که انسان‌ها این بناها را ساخته‌اند. حذف انسان از بافت تاریخی یعنی حذف حیات. متاسفانه تصمیمات پیشین بدون حضور و مشارکت مردم اتخاذ شد و امروز آثار منفی همان نسخه‌های قدیمی را می‌بینیم. آن زمان، فقط ثبت صورت گرفت و هیچ راهی برای بهره‌برداری مردم ارائه نشد. مردم مجبور بودند در محدوده‌ای زندگی کنند که هیچ امکان توسعه یا تغییر در آن نبود.
در گزارش ما به خانه میرزا علی آموزگار هم اشاره شده بود؛ خانه‌ای که ظاهراً تخریب شده. این موضوع را تایید می‌کنید؟
نمی‌دانم هدف از این آدرس‌های غلط چیست. در مورد تخریب خانه آموزگار به اواخر دهه ۷۰ و اوایل دهه ۸۰ برمی‌گردد. امروز اما مدیریت شهری پیگیر تهیه طرح ویژه برای جلوگیری از تخریب و همچنین احیای بافت است. تاکنون یک مورد نیز تخریب توسط شهرداری به منظور توسعه و ساخت گذر انجام نشده است. درواقع چنین مواردی به ادوار گذشته و زمان مسئولیت این بزرگواران در وزارت میراث برمی‌گردد. یعنی فردی که چندین سال به‌عنوان رئیس پایگاه بافت تاریخی زواره ومسئولیت در معاونت وزارت میراث فرهنگی داشته است و حالا وقایع زمان مدیریت خودش را به نام مدیریت شهری کنونی رقم می‌زنند.
به نظر می‌رسد نگاه شما به بافت تاریخی، فراتر از فقط حفاظت کالبدی است.
کاملاً درست است. بافت تاریخی باید محل زندگی باشد، نه موزه‌ای بدون حیات. ما نمی‌خواهیم مردم را در این محدوده زندانی کنیم. باید حق استفاده، نوسازی و بهره‌برداری متناسب با ضوابط را به آن‌ها بدهیم. راه نجات بافت تاریخی زواره، مشارکت مردم، قانون‌گرایی و حمایت از زیست شهری در دل تاریخ است.
