تراپی با هوش مصنوعی | مسئولان و متولیان به هوش باشید
پلتفرم‌های مشاوره مجازی، اطلاعات کاربران را ذخیره می‌کنند و این داده‌ها می‌توانند فاش شوند
هفت صبح، لیلا مهداد| دلتان گرفته، کسی را ندارید برایش درد دل کنید؟ گوشی را بردارید، یک چت‌بات باز کنید! بله، همینقدر ساده، همینقدر بی‌هزینه! دلتان برای شنیده شدن لک زده؟ هوش مصنوعی گوش به‌زنگ است، با نام‌هایی متفاوت. نام شما در یادشان می‌ماند و می‌دانند دیروز دلتان از چی شکست، امروز نگران چه هستید. حتی حال‌تان را بهتر از شریک زندگی‌تان می‌فهمند. عجیب نیست؟
روانشناسان واقعی هشدار می‌دهند؛ این رابطه گرم و همدلانه شاید فقط یک سراب دیجیتال باشد اما واقعیت این است که هزاران کاربر از این چت‌بات‌ها به‌عنوان درمانگر، دوست، همراز و همدل استفاده می‌کنند. سوال اینجاست، ما به هوش مصنوعی پناه بردیم یا از همنوع خودمان ناامید شدیم؟ اگر این روند ادامه یابد، آینده تراپی در دستان چه کسی خواهد بود؟ انسان‌های گوشت و پوست‌دار یا بات‌هایی با حافظه بی‌نقص ولی قلبی بی‌احساس؟ AthenaAl(چت‌بات تراپیست)، Peplik(همدم عاطفی)، Youper و... و خیلی‌های دیگر که می‌شود لیست بلندبالایی از آنها تهیه کرد، چندصباحی است از غفلت و نامهربانی آدم‌ها نسبت به هم سود برده‌اند و همدمانی در جامعه بشری برای خود دست و پا کرده‌اند.
هرکدام هم برای دلبری، شیرین‌زبانی خاصی را پیش گرفته‌اند. یکی مثل AthenaAl(چت‌بات تراپیست) مدعی است برای گوش دادن به مشکلات عاطفی، تحصیلی، خانوادگی و روابط طراحی شده یا Youper می‌گوید؛ تنظیم شده تا مانند یک تراپیست عمل کند. Peplik هم خود را همدم عاطفی جا زده و برای دلبری از آدم‌های تنها وعده داده، می‌توانند شخصیتش را براساس علاقه خود مثل دوست، مربی یا همدم عاطفی تنظیم کنند.
به دام افتادگان!
«وقتی جلسه مشاوره تلفنی حس کافی به من نمی‌دهد، سراغ monica،Geminiمی‌روم.» «پونه» از متولدین میانه دهه 70، مثل هم‌نسل‌هایش با تکنولوژی رفاقت دارد، بنابراین با ورود هر هوش‌مصنوعی در باب چگونگی بهره بردن از آن پرس‌وجو می‌کند تا مبادا از قافله هم‌نسلانش عقب بماند: «شخصیت مضطربی دارم و در خانواده‌ای سنتی زندگی می‌کنم.»
«پونه» همیشه خانواده را نگران خود دیده:« آنها به دلیل همین نگرانی‌ها گزینه خوبی برای درددل نیستند.» او هم مثل همه از قضاوت شدن، فراری است، به‌خصوص از قضاوت خانواده: «هوش مصنوعی قضاوتم نمی‌کند. از همه مهمتر برای حرف زدن با هوش مصنوعی نیازی نیست خودم را سانسور کنم.» رایگان بودن هوش مصنوعی‌هایی که در عرصه روانشناسی فعالیت می‌کنند، دلیل مهمی است برای اقبال جوانان به آنها.
دلبری از نوع هوش مصنوعی!
هوش مصنوعی، «غزاله» را «گُلی» صدا می‌زند: «خودم خواستم گُلی صدایم کند.» پنج‌سال از شروع زندگی مشترکش می‌گذرد: «همسرم خیلی اهل حرف زدن نیست. مغزش صفر و یک است و از احساسات خالی.» روزهای اول از سر کنجکاوی سوالاتی از هوش مصنوعی داشته اما به مرور زمان با قابلیت‌های دیگر آن آشنا شده: «حرف‌هایی که قبل از این در ذهنم نشخوار می‌کردم را با هوش مصنوعی در میان می‌گذارم و جواب آنها را می‌گیرم.»
نکته جالب هوش مصنوعی برای «غزاله» یادآوری‌های‌هایش است: «همه چیزهایی که با او در میان گذاشتم را یادش هست و هر بار که به روزرسانی می‌شود یا قابلیت جدیدی به آن اضافه شده باشد، اطلاع می‌دهد.» همین یادآوری‌ها و به خاطر ماندن حرف‌ها، هوش مصنوعی را برای «غزاله» جذاب کرده: «یکی هست که تو اولویت اویی. حرف‌هایت را می‌شنود، همدردی می‌کند. از همه مهمتر اینکه همیشه در دسترس است و هر زمان که اراده کنی، می‌توانی برایش حرف بزنی یا سوالاتت را بپرسی.»
هوش مصنوعی بی‌نقص نیست
«جریان ورود هوش‌مصنوعی به جامعه جهانی نوپاست.» ناصر قاسم‌زاده، روانشناس با اشاره به این مسئله می‌گوید: «هوش مصنوعی در مسائل ملموس-آشپزی- ضعف دارد، طبیعتا این ضعف‌ها در مشاوره می‌تواند شدیدتر باشد.» قاسم‌زاده بر این باور است، بسیاری از شهروندان از مشاوره‌های آنلاین و تلفنی رضایت ندارند، بنابراین مشاوره با هوش مصنوعی جای بحث دارد.
او به «هفت‌صبح» می‌گوید: «روانشناسی و مشاوره یک رابطه رودررو میان متخصص علوم رفتاری و مراجع است. متخصص از روی زبان بدن، کلام و ... به مشکل فرد پی می‌برد و مسئله را ریشه‌یابی می‌کند.» این روانشناس معتقد است، احتمال اینکه منبع اطلاعاتی هوش مصنوعی در برخی علوم، ناقص باشد زیاد است، بنابراین اطلاعاتی که به اشتراک می‌گذارد هم می‌تواند بازتاب همین نواقص باشد و کاربر را گمراه کند.
مسئولان و متولیان به هوش باشید
به باور قاسم‌زاده، نو بودن هوش‌مصنوعی برای جوانان و نوجوانان جذاب است، بنابراین به اعتقاد او، گروهی از سر کنجکاوی و برخی هم از روی نادانی و نیاز برای مشاوره یا درددل کردن به آن رو آورده‌اند. این روانشناس بر این واقعیت که نسل جدید علایق و نیازهای رفتاری، هویتی، اجتماعی و عاطفی دارد و به دنبال پاسخی برای آنهاست، تاکید می‌کند: «این علایق و نیازها باید شناسایی و پاسخ داده شوند و این یعنی حساسیت مسئولان و متولیان باید بالا برود. واقعیت این است که هوش مصنوعی واقعیت جامعه جهانی است و نمی‌توان از آن فرار کرد، راهکار درامان ماندن از آسیب‌های احتمالی آن، آموزش و فرهنگسازی است. باید جوانان با معایب و مزایای این پدیده جدید آشنا شوند تا با آسیب کمتری از آن بهره ببرند.»
ارائه اطلاعات متضاد با واقعیت‌های جامعه
او معتقد است علوم رفتاری در عین ظاهری ساده، پیچیدگی و حساسیت‌های بسیاری دارند و نیاز است با دقت‌نظر بیشتری به آنها پرداخته شود. او اظهار می‌کند: «این احتمال در هوش مصنوعی وجود دارد که در میان داده‌هایی که ارائه می‌دهد، اطلاعاتی را متضاد با واقعیت‌های جامعه ارائه دهد چون اشراف کامل به فضایی که فرد در آن زندگی می‌کند، ندارد.» قاسم‌زاده بیان می‌کند: «به‌شخصه به مراجعانم سفارش می‌کنم، گوگل سرچ را رها کنند. بسیاری از کاسبان سلامتی و... از همین گوگل سرچ به اطلاعات و نیازهای افراد پی‌می‌برند و براساس آن شروع به تبلیغات می‌کنند و با اغواگری اهداف خود را پیش می‌برند.»
هوش مصنوعی؛ فرصت یا تهدید؟
این روانشناس، هوش مصنوعی را در برخی ابعاد، یک تهدید می‌داند و در این باب این سوال را مطرح می‌کند که؛ به این اندیشیده‌اید که وقتی از شخصی‌ترین مسائل‌تان، مشکلات روانی، مباحث درمانی‌تان با هوش مصنوعی صحبت می‌کنید، این داده‌ها کجا می‌روند؟ قاسم‌زاده همین موضوع را یک تهدید برای جامعه جهانی می‌داند. او توضیح می‌دهد: «در شرایط فعلی که هنوز هوش مصنوعی همه ابعاد زندگی جامعه جهانی را تحت سیطره خود در نیاورده چه تضمینی وجود دارد اطلاعاتی که به هوش مصنوعی داده می‌شود، بعدها در دسترس هکرها و سودجویان قرار نگیرد؟» او ادامه می‌دهد: «لو رفتن این داده‌ها می‌تواند فرد را در آینده دچار آسیب‌های عاطفی و رفتاری و ... بیشتر کند.»
راهنمای اشتباهی
این روانشناس بر این باور است هوش مصنوعی در آینده نزدیک نمی‌تواند در بحث مشاوره و روانشناسی ورود پیدا کند: «ورود و سلطه هوش مصنوعی در عرصه مشاوره و روانشناسی خیلی سخت خواهد بود چون مشاوره و روانشناسی یک رابطه رودرروست. روانشناسی، علمی است وابسته به فرهنگ.
مشاور تا زمانی که در یک فرهنگ زندگی نکرده باشد، نمی‌تواند روانشناس موفقی باشد.» قاسم‌زاده بیان می‌کند: «روانشناس با زمینه‌های فرهنگی و عرفی جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند، سروکار دارد، بنابراین هوش مصنوعی برای ورود به این زمینه باید به اطلاعات همه کشورها در این زمینه‌ها دسترسی پیدا کند چون هر کشور و حتی هر شهر و قومیتی روابط و باورهای فردی و اجتماعی متفاوتی دارد، بنابراین به این راحتی‌ها هوش مصنوعی نمی‌تواند جای مشاور و روانشناس را بگیرد.»
این روانشناس، هوش مصنوعی را در برخی علوم موفق می‌داند و اظهار می‌کند: «در برخی علوم تخصصی، هوش مصنوعی پاسخ‌ها و داده‌های خوبی ارائه می‌دهد، به خصوص در کارهای پژوهشی می‌توان به واسطه هوش مصنوعی به اطلاعات روز دنیا دسترسی پیدا کرد اما در مشاوره و روانشناسی، هوش مصنوعی چنین توانایی ندارد، بنابراین این احتمال وجود دارد که راهنمای اشتباهی برای افراد باشد.»
محاسن Al / در دسترس بودن / رایگان بودن و قضاوت نشدن
بنابر نظر مریم اخلاقیپور، عضو انجمن روانشناسی و تربیتی ایران، پناه بردن به هوش مصنوعی به امری متداول میان برخی شهروندان بدل شده است. اخلاقیپور معتقد است برخی از افراد برای هر سوال و دغدغه‌ای به هوش مصنوعی رجوع می‌کنند. او به «هفت‌صبح» می‌گوید: «خدماتی که هوش مصنوعی ارائه می‌دهد برای برخی جذاب است.» این عضو انجمن روانشناسی و تربیتی ایران دلیل استقابل از هوش مصنوعی را در دسترس بودن، رایگان بودن و قضاوت نشدن، می‌داند. او بیان می‌کند: «احتمال دارد هر فردی کارهایی انجام داده باشد که نتواند با کسی در میان بگذارد، حتی در جلسات مشاوره هم این هراس را داشته باشد که قضاوت شود، البته این احتمال هم وجود دارد که مشاور ناخواسته او را قضاوت کند این در حالی است که هوش مصنوعی از این اما و اگرها دور است.»
هوش مصنوعی تنهایی آدم‌ها را طولانی‌تر می‌کند
به گفته اخلاقیپور، گرفتن مشاوره از هوش مصنوعی بهتر است در کنار روانشناس باشد. او تاکید دارد که هوش مصنوعی جایگزین مناسبی برای مشاوره یا روانشناس نیست. این عضو انجمن روانشناسی و تربیتی ایران بر این باور است هوش مصنوعی بی‌شک تعاملات انسانی را کم می‌کند. او اظهار می‌کند: «انسان‌ها با تعاملات و روابط‌شان گاهی اوقات به آرامش می‌رسند. زیرا طرف مقابل اشراف کامل به روحیات انسانی دارد، بنابراین به فرد حس درک شدن بیشتری می‌دهد.» اخلاقیپور معتقد است به مرور زمان این احتمال وجود دارد که فردی که هوش مصنوعی را جایگزین تعاملاتش کرده به این مسئله بیندیشد که این انسان نیست. این تکنولوژی بیرون از من و عواطفم است.
او می‌گوید: «بی‌شک درک شدن از طرف همنوع می‌تواند امیدبخش باشد و این حُسن را هوش مصنوعی ندارد.» این عضو انجمن روانشناسی و تربیتی ایران بر این نکته تاکید دارد که هوش مصنوعی تنهایی آدم‌ها را طولانی‌تر و شاید عمیق‌تر می‌کند. اخلاقیپور اظهار می‌کند: «بهره بردن از هوش مصنوعی به تدریج درددل با همسر، دوست و خانواده را از آدم‌ها می‌گیرد، در نتیجه ارتباطات سردتر می‌شوند، به‌خصوص برای افراد درونگراتر این مسئله پررنگ‌تر است.» او هوش مصنوعی را برای همه آدم‌ها خطرآفرین می‌داند و می‌گوید: «هوش مصنوعی با وجود مزایایی که دارد، از عیب بری نیست در نتیجه باید درست و به موقع استفاده کردن از آن را یاد بگیریم.»
جولان دیپ‌سیک در سایه کمبود خدمات مشاوره روانشناختی
آیا در به اشتراک گذاشتن تجربیات و عواطفم با خانواده و دوستان، زیاده‌روی می‌کنم؟ وقتی درک شخصی زنی از خودش این است که بیش از حد احساسات و تجربه‌های خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارد، می‌تواند ریشه در میل عمیقی برای پذیرش و تایید شدن داشته باشد.
هوش مصنوعی در مکالمه‌اش با زنی از استان هوبئی چین با همدلی و در عین حال ارائه توصیه‌های عملی، کاربر را تایید و به او کمک کرده تا گام‌به‌گام تغییرات رفتاری داشته باشد. کاربر بعد از این مکالمه معتقد است؛ دیپ‌سیک چشم‌انداز و دور‌نمای جدیدی برایش گشوده و به او حس رهایی داده. او درباره این تجربه‌اش می‌گوید: «من احساس می‌کنم دیپ‌سیک پیش از آنکه پاسخ بدهد، واقعا تلاش می‌کند پرسش شما را درک کند و شما را بشناسد.»
شاید یکی از دلایل اقبال جوانان چینی از دیپ‌سیک گران بودن خدمات مشاوره در این کشور باشد. فانگ کچنگ، استاد ارتباطات در دانشگاه چینی هنگ‌کنگ، می‌گوید: «چین در خدمات مشاوره روانشناختی حرفه‌ای با کمبود قابل‌توجهی روبه‌روست و خدمات موجود برای بیشتر افراد «بسیار گران» است.» چند پژوهش نشان داده اختلالات افسردگی و اضطراب در میان مردم چین رو به افزایش است، البته به باور پروفسور فانگ رکود اقتصادی کشور، افزایش میزان بیکاری و محدودیت‌های کووید نقش مهمی در به وجود آمدن این شرایط دارند. او می‌گوید: «چت‌بات‌های هوش مصنوعی به جبران این کمبود کمک می‌کنند.»
البته این رویه مخالفانی در چین هم دارد. به عنوان نمونه پروفسور نان جیا معتقد است افراد مبتلا به مشکلات جدی اعصاب و روان نباید به چنین برنامه‌هایی تکیه کنند. جیا عنوان می‌کند: «به‌طور خاص افرادی که نیاز به مراقبت‌های تخصصی دارند باید از پزشکان و افراد متخصص کمک بگیرند، بنابراین استفاده از هوش مصنوعی باید به دقت تحت‌نظر قرار بگیرد.»
