از مجیدیه تا جلفا، آرامیان و ارمنی‌بولاغ
تاریخچه فشرده و نقشه پراکندگی ارامنه ایران
روزنامه هفت صبح، مهلا جوادپور| در شب سال نوی میلادی، مسیحیان ساکن ایران که جمعیت بزرگی از آنها را ارامنه تشکیل می‌دهند در خانه‌هایشان، کلیساها و حتی خیابان، تولد حضرت مسیح را جشن گرفتند.
چهره نورانی و کریسمسی خیابان جلفا، فروش درخت کاج در خیابان میرزای شیرازی تهران و مراسم عشای ربانی در روز مسیح، تصاویری هستند که در روزهای گذشته از حال‌و‌هوای جشن سال نو منتشر شده است. ارمنی‌های ایران در سراسر کشور از‌جمله شهرهای اصفهان، تهران، تبریز، اراک، رشت و... پراکنده هستند و در این گزارش فقط به مشهورترین محلات و شهرها اشاره شده است.
تهران: یکی از قدیمی‌ترین و تاثیرگذارترین اقلیت‌های ساکن تهران ارامنه هستند که طبق اسناد، 264 سال پیش پایشان به محله دولاب این شهر باز شده است. محلات ونک، نارمک، مجیدیه، حشمتیه، بهجت‌آباد، زرکش، میرزای شیرازی و... از‌جمله محله‌هایی هستند که اکثر ارامنه در آن زندگی می‌کنند.
البته هویک میناسیان، پژوهشگر ، شرق تهران را پایتخت ارامنه ایران می‌داند. او که خود ساکن محله مجیدیه جنوبی است در مصاحبه‌ای قدیمی با همشهری می‌گوید در بین 13 محله ارمنی‌نشین تهران، نارمک بیشترین جمعیت را دارد.
همچنین به گفته او 51درصد جمعیت مجیدیه از ارامنه هستند. اینکه چرا و چطور ارمنی‌ها به این محله فرستاده شدند به زمان شاه عباس بازمی‌گردد. با توجه به اینکه ارمنی‌ها تاجران و صنعتگران قابلی بودند، شاهان زند و قاجار برای رونق بخشیدن به تهران جمعیتی از ارامنه را به تهران آوردند.
بعد از جنگ جهانی دوم، شوروی سابق قانونی وضع کرد کهدر این کشور اگر جمعیت شهرها به یک میلیون نفر برسد، می‌توانند یک جمهوری تشکیل بدهند. بسیاری از ارامنه از سراسر ایران خانه و زندگی خود را فروختند اما بعد از پر شدن ظرفیت ارمنستان درهای این کشور به روی آنها بسته شد و در ایران ماندند.
عده‌ای به تهران آمدند و توفی‌الممالک وزیر دربار قاجار زمینی در عشرت‌آباد و همچنین پولی برای خرید زمین به شورای خلیفه‌گری ارامنه داد. آنها هم زمینی به مساحت 26 هزار مترمربع در مجیدیه خریدند. اینطور شد که در حال حاضر بسیاری از مدارس و مراکز فرهنگی ارامنه در مجیدیه قرار دارند.
در حال حاضر در محله‌های ارمنی‌نشین منطقه ۸ از‌جمله نارمک، مجیدیه و زرکش؛ ۵ کلیسا، ۱۰ مرکز آموزشی و ۶ مرکز فرهنگی-ورزشی مخصوص ارمنی‌ها فعالیت می‌کند.
اصفهان: بعد از تهران بخش قابل‌توجهی از ارمنی‌ها در اصفهان ساکن هستند و محله جلفا از اصلی‌ترین محلات زندگی ارامنه است. ارامنه جلفا از زمان شاه‌عباس صفوی به اصفهان مهاجرت کردند. زمانی‌که شاه عباس به جنگ پادشاه عثمانی رفته بود آنها را از جلفای تبریز به اصفهان آورد تا میدان عمل بیشتری در جنگ پیدا کند؛
دور کردن شهروندان از میدان جنگ و به‌دست آوردن زمین برای سامان دادن سپاهیان. از طرف دیگر ارامنه‌ای که از لحاظ مالی و کارهای فنی در سطح بالایی قرار داشتند می‌توانستند در اصفهان که پایتخت آن روزگار بود، خدمات بیشتری ارائه دهند.
شاه‌عباس صفوی جنوب زاینده‌رود را محل سکنی ارامنه قرار داد و تا حدودی به آنها خودمختاری اعطا کرد. با این‌همه، جلفا در این سال‌ها دستخوش پدیده مهاجرت و تغییر بافت جمعیتی شده است. میدان تاریخی این بافت که به میدان جلفا مشهور است، مشرف به سه کلیسای مهم ارامنه است و هر ساله در کلیسای جامع وانک جشن کریسمس برگزار می‌شود.
تبریز: متاسفانه آمار درست و دقیقی از جمعیت ارامنه ایران در دست نیست و تخمین زده می‌شود بین 80 هزار تا 120 هزار نفر ارمنی در ایران ساکن باشند. برخی ارامنه معتقدند تعداد ارمنی‌های تبریز از اصفهان بیشتر است اما آماری در این‌باره وجود ندارد.
ارمنستان داخلی (ایچری ارمنستان) یکی از محله‌های تاریخی شهر تبریز است که در مرکز این شهر واقع شده. این محله در منطقه ۸ شهرداری قرار گرفته و کوچه‌های آرامیان و پاساژ از مهم‌ترین بخش‌های آن هستند.
آرامیان یکی از محله‌های اصلی ارمنی‌نشین تبریز است که به کلیسای مریم مقدس راه ارتباطی دارد. این محله به افتخار یکی از بازرگانان بزرگ و خَیر معروف ارمنی تبریز به‌نام ماطِوُس آرامیان ملقب به مُسیو آرامیان، به این نام خوانده می‌شود.
رشت: گیلان یکی دیگر از استان‌هایی است که در گذشته جمعیت ارمنی زیادی را در خود جای داده بود اما امروزه اقلیتی اندک از آنها در شهرهای رشت و انزلی باقی مانده‌اند. ارامنه‌ای که در دوره صفویه به اجبار در رشت ساکن می‌شوند، ابتدا در محله ارمنی‌بولاغ که حالا به سرچشمه معروف است، ساکن می‌شوند و بعدها در دیگر محلات رشت مثل ابتدای محله سعدی فعلی و محله استادسرا سکونت می‌کنند.
ارامنه در ارمنی‌بولاغ برای خود کلیسا داشتند که به آن «خلیفه‌بولاغ» می‌گفتند که البته در اوایل دوران فتحعلیشاه، مردم متعصب آن را ویران می‌کنند. حالا اسم این محله به سرچشمه تغییر کرده و ارمنی‌بولاغ فقط به گورستان ارامنه اطلاق می‌شود.
ماکساپتیان، بر‌اساس اسناد بایگانی شده در کلیسای رشت نوشته است: گفته شده زمانی که شاه عباس سی هزار ارمنی را به گیلان کوچ داد، ارامنه گیلان برای ساختن مدرسه، کلیسا و گورستان زمین دریافت کردند.
از آنجا که بررسی و مطالعه اولین قبرستان ارمنیان در رشت میسر نیست، ولی به آسانی می‌توان ثابت کرد که ارمنی‌های گیلان گورستان ویژه خود را داشته و به احتمال زیاد این گورستان باید در محله ارمنی‌بولاغ بوده باشد.
