۱۰اتفاق جنجالی تلویزیون در ۱۰سال اخیر
روزنامه هفت صبح، وحید سعیدی/ احمد رنجبر | یادآوری آنچه برای تلویزیون در دهه ۹۰ رخ داد، از حوصله یک گزارش ژورنالیستی بیرون است. در ۱۰ سال اتفاقات بی‌شماری رخ داد که ۱۰ مورد از آنها را مرور کرده‌ایم. برای اینکه گزارش جامعیت یابد، ۱۰ موضوع واحد انتخاب شده و رویدادهای مشترک، ذیل آن قرار گرفته است… . در دهه ۹۰ چند برند در تلویزیون ظهور کرد، چند برنامه شاخص حذف شد و چند برنامه از دوران اوج فاصله گرفت.
در این دهه برخی از تلویزیون جدا شدند و پشت‌سرشان را هم نگاه نکردند! این دهه‌ای است که ابتدای آن با رفتن عزت‌الله ضرغامی مصادف شد، اما عمر مدیر بعدی؛ یعنی محمد سرافراز کوتاه بود. در این دهه بارها رابطه صداوسیما و دولت شکرآب شد و هربار داد یکی از طرفین درآمد؛ یکی از بی‌انصافی گلایه کرد و آن یکی از ندادن بودجه. تلویزیون در دهه ۹۰ هرچه نداشت، در یک زمینه رشد کرد. در این سال‌ها شبکه‌های نوظهوری متولد شدند که فقط چندتایی از آنها موفق هستند. حالا تلویزیون بزرگ‌تر از قبل شده، تصویرش اچ‌دی است و گرافیک شبکه‌های آن چشم‌نواز. محتوا چه دارد؟ گاه هیچ و گاه برنامه و سریال‌هایی پرمخاطب.
*** تغییرات مدیریتی
چه اتفاقی رخ داد: در دهه ۹۰، صداوسیما سه رئیس به خود دید. در معاونت سیما هم تغییرات زیاد بود و چهار نفر در این سمت قرار گرفتند. به همین نسبت، رفت‌وآمد مدیران شبکه‌ها هم زیاد بود.
چه فرآیندی طی شد: سال ۹۳ عزت‌الله ضرغامی پس از یک دهه ریاست، سکان صداوسیما را در اختیار محمد سرافراز قرار داد. عمر مدیریتی او طولانی نبود و سال ۹۵ این جایگاه به عبدالعلی علی‌عسگری رسید. علی دارابی، علی‌اصغر پورمحمدی، مرتضی میرباقری و حالا حمید شاه‌آبادی هم کسانی هستند که در معاونت سیما حضور یافتند. در این سال‌ها بارها ماجرای قانون بازنشستگی مطرح شد، اما در نهایت مدیران شبکه‌ها مستثنا شدند و به کار خود ادامه دادند.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: عزت‌الله ضرغامی دو دوره رئیس صداوسیما بود و به‌رغم اتفاقات خوبی که رقم زد، خیلی‌ها عقیده داشتند نیاز به تفکر جدید در صداوسیما احساس می‌شود. سرافراز که آمد، امیدها زنده شد. بااین‌حال اشتباهات مدیریتی محمد سرافراز با اعتراض همه‌جانبه مواجه شد و او عرصه را بر خود تنگ دید و استعفا داد. به علی‌اصغر پورمحمدی هم امید زیادی می‌رفت، اما حضورش در معاونت سیما منجر به اتفاقات ویژه‌ای نشد. او هم استعفا داد و به شبکه سه بازگشت. کمی بعد هم علی فروغی جای او را گرفت.
*** تولد شبکه‌های جدید
چه اتفاقی رخ داد: تاسیس شبکه‌های جدید از اواخر دهه ۸۰ شروع شد و این اتفاق در دهه ۹۰ اوج گرفت. مثل شبکه مستند که کارش را در سال‌های پایانی دهه ۸۰ شروع کرد، ولی نمود آن در دهه ۹۰ است.
چه فرآیندی طی شد: در دهه ۹۰ شبکه‌های دیجیتالی با سرعت تاسیس شدند و هرکدام قرار بود بخشی از نیاز مخاطب را پاسخ دهند. همزمان انتقادها از این اتفاق بالا می‌گرفت؛ مثلا تهیه‌کنندگان و برنامه‌سازان تلویزیونی می‌گفتند در شرایطی که بودجه کافی وجود ندارد، چرا باید خرج‌تراشی کرد. مدیران هم پاسخ می‌دادند در دنیای رقابت، نباید عقب افتاد.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: شبکه آی‌فیلم با بازپخش سریال‌های قدیمی، محبوب شد. درعوض شبکه تماشا عملا مصداق موازی‌کاری است. شبکه نمایش ظرفیت موفقیت دارد، اما با حضور رقبا (مثل وی‌اودی‌ها) شانسش کم شده. جای خالی نسیم احساس می‌شد و به‌زودی شبکه‌ای جریان‌ساز لقب گرفت. برنامه‌هایی مثل دورهمی و خندوانه از جمله اتفاقات خوب نسیم هستند. شبکه افق طیف مخاطبان انقلابی را نمایندگی می‌کند و شبکه ایران‌کالا (جایگزین بازار) هنوز جای خود را باز نکرده. شبکه ورزش به دلیل پخش مسابقات زنده مخاطب فراوانی دارد و شبکه سلامت مورد توجه مخاطب خاص است. در یک نگاه کلی شبکه کودک و زیرمجموعه‌های آن و شبکه امید ناموفق بوده‌اند.
*** تولد برندها
چه اتفاقی رخ داد: در دهه ۹۰ شاهد تولد چند برنامه و سریال در تلویزیون بودیم که با استقبال گسترده مواجه شدند و حالا به عنوان «بِرند» از آنها یاد می‌شود. عصر جدید، پایتخت، خندوانه، دورهمی و فوتبال ۱۲۰ از آن جمله‌اند. در یک نگاه کلی، تلویزیون در دهه ۹۰ به‌رغم ازدیاد شبکه‌ها، در برندسازی موفق عمل نکرده است.
چه فرآیندی طی شد: سریال پایتخت سال ۹۰ و به واسطه همکاری مشترک سیروس مقدم و محسن تنابنده شکل گرفت و به‌خاطر نگاه نو به داستان‌گویی، مورد استقبال واقع شد. برنامه‌های خندوانه و دورهمی حاصل نگاه نسبتا بازی است که شبکه نسیم دارد. فوتبال ۱۲۰ مصافی متفاوت با فوتبال خارجی دارد و خاص و عام را با خود همراه می‌کند. عصر جدید یک ایده خارجی را به خوبی ایرانیزه کرده است.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: سریال پایتخت سبک کمدی روستایی را زنده کرد و رکورد میزان مخاطب را به خود اختصاص داده است. خندوانه برنامه‌ای است که حال مخاطب را خوب می‌کند و علاوه‌برآن توانسته سبک تازه‌ای از برنامه طنز را جا بیندازد. دورهمی هم به واسطه حضور مدیری محبوب شده که البته نیازمند تغییرات اساسی است و طبق وعده‌ها سال آینده با شمایل متفاوت به آنتن بازخواهد گشت. عصر جدید موجی تازه در جامعه ایجاد کرد و فوتبال ۱۲۰ هر هفته اسباب لذت فوتبال‌دوستان را فراهم می‌کند.
*** بازگشتی‌ها
چه اتفاقی رخ داد: ممنوع‌الکاری و ممنوع‌التصویری در دهه ۹۰ به قوت خود باقی بود و هست. در این میان اما برخی چهره‌ها با اراده خود از تلویزیون جدا شدند و بعد از مدتی همکاری‌شان را با آن از سر گرفتند.
چه فرآیندی طی شد: داوود میرباقری، مهران مدیری و محمدحسین لطیفی از جمله کارگردان‌های شاخص تلویزیون هستند که برای مدتی گذرشان به شبکه خانگی افتاد. میرباقری در همه این سال‌ها آرزوی ساخت سریال سلمان را داشت و در نهایت امسال به تلویزیون بازگشت و آن را کلید زد. لطیفی هم بعد از قلب یخی همکاری‌اش را در مقام کارگردان و مجری از سر گرفته است. مدیری بعد از قهوه تلخ تا سال‌ها به پیشنهادهای تلویزیون پاسخ منفی می‌داد. این اتفاق رابطه او و مدیران را شکرآب کرد تا جایی که مدت‌ها سریال‌های مدیری اجازه بازپخش نداشتند! حسنی، علیخانی و رشیدپور هم مجریان مطرحی هستند که مدتی اجازه فعالیت نداشتند.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: سلمان فارسی یکی از امیدهای تلویزیون محسوب می‌شود که میرباقری همچنان مشغول ساخت آن است و طبق اعلام سال ۱۴۰۵ روی آنتن خواهد رفت. علیخانی عصر جدید را راه انداخت که برنامه‌ای پربیننده است. رشیدپور با حالا خورشید موفق بود، اما برای برنامه‌های دیگرش اتفاقی که باید رخ نداد. بازگشت مدیری منجر به در حاشیه و برنامه محبوب دورهمی شد.
*** حذفی‌ها
چه اتفاقی رخ داد: عادل فردوسی‌پور، فرزاد حسنی و محمدرضا حیاتی از چهره‌های مطرح تلویزیون هستند که در دهه ۹۰ سدی بزرگ را مقابل خود دیدند.
چه فرآیندی طی شد: عدم تعامل عادل فردوسی‌پور و علی فروغی، مدیر شبکه سه، منجر به حذف ۹۰ شد. این برنامه محبوب دو دهه روی آنتن بود و حالا جای خود را به فوتبال برتر و محمدحسین میثاقی داده است. امسال فروغی بعد از مدت‌ها درباره حذف فردوسی‌پور توضیح داد و البته از حمایت خود از دیگر برنامه او؛ یعنی فوتبال ۱۲۰ گفت. فردوسی‌پور بعد از ۹۰ فرصت گزارشگری در تلویزیون را هم از دست داده و بارها از دلتنگی خود برای گزارش فوتبال گفته است. فرزاد حسنی دیگر مجری شاخصی است که به تناوب طعم ممنوع‌الکاری را چشیده. در سال ۹۴ و همزمان با حضور علی‌اصغر پورمحمدی در معاونت سیما، حسنی به تلویزیون بازگشت و برنامه «اکسیر» را اجرا کرد. با رفتن پورمحمدی، حسنی بار دیگر ممنوع‌الکار شد. نام حیاتی هم بعد از سال‌ها همکاری با تلویزیون، امسال به فهرست ممنوعه‌ها رفت. این اتفاق بعد از مصاحبه او و تمجید از ابی رخ داد.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: حیاتی بارها از علاقه‌اش برای همکاری دوباره به تلویزیون گفته. فردوسی‌پور برنامه فوتبال ۱۲۰ را در مقام تهیه‌کننده در شبکه ورزش دارد. فرزاد حسنی هم مترصد ایجاد گشایش دوباره برای بازگشت به تلویزیون است.
*** توقیفی‌ها
چه اتفاقی رخ داد: سرزمین کهن شاخص‌ترین سریالی است که در دهه ۹۰ توقیف شد. «عین شین قاف» هم اجازه پخش نیافت و پس از آزادی هم فعلا در بایگانی است. کتونی‌زرنگی هم به‌خاطر موضع کارگردان در آستانه پخش از آنتن بازماند. این سریال از نظر کیفی غیرقابل دفاع است.
چه فرآیندی طی شد: قسمت‌های ابتدایی سرزمین کهن در سال ۹۲ اعتراض بختیاری‌ها را برانگیخت و مدیران وقت صداوسیما برای دلجویی جلسات بسیاری را برگزار کردند تا سوءتفاهم‌ها از بین برود.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: سال ۹۶ کمال تبریزی سریال را با نام سرزمین مادری آماده کرد، اما باز هم اجازه پخش به دست نیاورد. سال پیش محمود کرم‌پور، یکی از پژوهشگران تاریخ بختیاری در تلویزیون حضور یافت و از برطرف شدن سوءتفاهم‌ها گفت. بااین‌حال هنوز خبری از پخش سرزمین کهن، آن هم در شرایطی که تلویزیون سریال خوب، کم دارد، روی آنتن نرفته است.
اخیرا معاون سیما گفته: «برای سرزمین کهن همچنان رایزنی می‌کنیم تا محتوای آن دچار شائبه نباشد. اصلاحاتی انجام دادیم و منتظر تأیید هستیم. این اثر، کاری بسیار ارزشمند است و اگر بخواهیم امروز آن را تولید کنیم، نمی‌توانیم.» درباره «عین شین قاف» قاسم جعفری، موضع‌گیری روشنی از سوی صداوسیما و سازندگان شکل نگرفته. «پس از آزادی»، ساخته محمدعلی باشه‌آهنگر هم قرار بود امسال پخش شود، اما گرفتار سانسور شده و فعلا به بایگانی رفته است.
*** دنباله‌روها
چه اتفاقی رخ داد: در تلویزیون خیلی از برنامه‌ها و سریال‌ها، کپی نمونه‌های خارجی هستند. خیلی‌های دیگر کپیِ کپی‌های ایرانی می‌شوند. در دهه ۹۰ شاهد برنامه‌هایی بودیم که گُل کردند و مدتی بعد «فیک‌سازی» از روی موج موفقیت آنها به راه افتاد.
چه فرآیندی طی شد: ماه عسل اواخر دهه ۸۰ به آنتن رسید و در دهه ۹۰ تبدیل به برنامه‌ای محبوب شد. بعد از این اتفاق برنامه‌های زیادی به تقلید از آن تولید شد. نمونه‌اش دعوت شبکه یک، اختیاریه شبکه پنج، خرمشهر شبکه سلامت و البته مثل ماه که در شبکه سه جایگزین ماه عسل شد. هزارداستان، مکث و محاکات هم هستند که البته این برنامه‌ها توسط مریم نوابی‌نژاد، یکی از هسته‌های اصلی ماه عسل ساخته شده. بعد از عصر جدید هم بازار مسابقات استعدادیابی داغ‌تر از قبل شد که اعجوبه‌ها و بسرا نمونه‌های متاخر آن هستند. خندوانه سبب رونق استندآپ کمدی شد و خیلی زود برنامه‌های دیگر در این مسیر گام برداشتند. این روزها فرمول‌یک از خندوانه تقلید می‌کند و پیش‌تر مسابقه زمانی برای خندیدن با این الگو ساخته شد. در شبکه ورزش، شب‌های فوتبالی به تأسی از ۹۰ به راه افتاد و حالا فوتبال برتر جالی خالی ۹۰ را پر کرده است.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: هیچ‌کدام از برنامه‌های دنباله‌رو، صاحب موفقیت نشدند.
*** رونق دنباله‌سازی
چه اتفاقی رخ داد: در تلویزیون ساخت سریال‌های چندفصلی سابقه دارد، اما در دهه ۹۰ ساخت مجموعه‌های دنباله‌دار رونق یافت و حالا تبدیل به یک اتفاق ثابت شده است.
چه فرآیندی طی شد: شاخص‌ترین سریالی که به چند فصل رسیده، پایتخت است. این سریال سال ۹۰ روی آنتن شبکه یک رفت و با استقبال بالا مواجه شد. سیروس مقدم هم تصمیم گرفت ساخت آن را ادامه دهد و حالا شش فصل از این سریال ساخته شده است. اخیرا معاون سیما گفته فصل هفتم پایتخت هم در دستور کار است. این موفقیت، دیگران را هم ترغیب کرد تا سریال‌هایشان را در قالب چند فصل آماده کنند.
مسئولان تلویزیون هم به این نتیجه رسیده‌اند که تداوم سریال‌ها می‌تواند بخشی از مخاطبانشان را تضمین کند. بچه‌مهندس و از سرنوشت این روزها فصل چهارمشان تولید می‌شود. لیسانسه‌ها و ستایش در سه فصل تولید شدند و سری سوم «نون خ» آماده پخش در شب‌های نوروز امسال است. فصل سوم دودکش هم مدتی است کلید خورده. در این دهه بازار سریال‌های دوفصلی هم داغ بود؛ از جمله دیوار به دیوار، هوش سیاه، دردسرهای عظیم، جلال، زیرخاکی و …
چه نتیجه‌ای به دست آمد: غالب سریال‌هایی که در چند فصل ساخته شدند، موفق بوده‌اند. الگوی پایتخت فعلا جواب داده و به نظر می‌رسد تداوم خواهد داشت.
*** قدرت یافتن رقبا
چه اتفاقی رخ داد: تلویزیون سال‌ها یکه‌تازی می‌کرد، اما در دهه ۹۰ رقبایی جدی را در کنار خود دید.
چه فرآیندی طی شد: در میانه دهه ۸۰ شبکه‌های فارسی‌زبان تاسیس شدند و در دهه ۹۰ تنوع بیشتری پیدا کردند. همزمان سریال‌سازی در شبکه خانگی اوج گرفت و کارگردان‌های شاخص تلویزیون جذب آن شدند. این اتفاق برای بازیگران هم رخ داده است. به‌این‌ترتیب، کسانی که در تلویزیون چهره می‌شوند، مدتی بعد سر از شبکه خانگی درمی‌آوردند. از آن‌سو، کار تلویزیون برای جذب چهره‌ها به‌خاطر دستمزد سخت‌تر شده است.
از سال پیش وی‌اودی‌ها قدرت گرفتند و حالا سریال‌سازی توسط آنها افزایش یافته است. وی‌اودی‌ها با پخش فیلم و انیمیشن هم طیف زیادی از مخاطبان را به سمت خود جلب کرده‌اند. دیگر رقیب قدرتمند تلویزیون، فضای مجازی است. در این فضا، خبرها و تحلیل‌ها به‌سرعت دست‌به‌دست می‌شود تا جایی که بارها تلویزیون از آن عقب مانده و به این خاطر شماتت شده است.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: تلویزیون هروقت ابتکارعمل را در دست گرفته، رقبا را پس زده. مشکل اینجاست که در غالب موارد ابتکارعمل را از دست می‌دهد. عیب بزرگ جایی است که تلویزیون و برنامه‌سازان دنباله‌رو فضای مجازی می‌شوند و البته برای «دیده شدن» در این فضا برنامه می‌سازند!
*** مهاجرت‌ها
چه اتفاقی رخ داد: در سال‌های اخیر، برخی مجریان، بازیگران و کارگردان‌های تلویزیونی ایران را ترک کردند. در این میان خیلی از آنها می‌خواستند در شبکه جم به فعالیت خود ادامه دهند. علاوه‌بر آنها، در دهه ۹۰ یک مهاجرت جنجالی رقم خورد: رفتن مزدک میرزایی از ایران.
چه فرآیندی طی شد: در میان کارگردان‌ها، مهدی مظلومی کارنامه موفقی در تلویزیون دارد. محمدتقی راوندی، سعید ابراهیمی‌فر، عباس مرادیان، احمدرضا گرشاسبی و حمیدرضا چارکچیان اما صاحب کارنامه‌ای درخشان در سینما و تلویزیون نیستند. وضع بازیگرانی مثل رامسین کبریتی، چکامه چمن‌ماه، پردیس افکاری، مانی کسرائیان و … نیز همین است. برخی مثل صبا راد هم ترجیح داده است دیگر در تلویزیون اجرا نکند و به زندگی‌اش در ترکیه ادامه دهد. انگیزه دسته دیگر مثل ریحانه پارسا و صدف طاهریان متفاوت است. چند مجری هم هستند که در ایران بی‌نام‌ونشان بودند و رفتند.
چه نتیجه‌ای به دست آمد: آنها که سودای موفقیت در جم داشتند، خیلی زود آمال خود را ازدست‌رفته دیدند. تولیدات این شبکه روز‌به‌روز افت کرد و با مرگ مدیر آن وضع وخیم‌تر از قبل شد. برخی بازگشتند و در ایران به فعالیت خود ادامه دادند و برخی در گمنامی به‌سر می‌برند. از میان سفرکرده‌ها، مزدک میرزایی تنها کسی است که حرفه‌اش را ادامه داده است و در مقام مجری به تحلیل اتفاقات ورزشی می‌پردازد.
