۱۰فیلم از کارنامه منحصربهفرد داریوش مهرجویی
روزنامه هفت صبح | دیروز هشتادودومین سالگرد تولد داریوش مهرجویی بود. او را برای فیلم گاو ستایش می‌کنند که به لحاظ تاریخی آغازگرموج نوین سینمای ایران بود. فیلمسازی که برای من در بالاترین نقطه در کنار کیارستمی و شاید حتی کمی بالاتر از او قرار می‌گیرد و خب هرگز نتوانست به اندازه کیارستمی مورد توجه بین‌المللی قرار گیرد. به‌جد فکر می‌کنم هیچ‌کس بهتر از او در مجموعه فیلم‌های پس از انقلابش نتوانسته روحیه ایرانی را تصرف کند و به روی پرده بریزد.
قبول دارم که مهمان مامان آخرین فیلم بزرگ او ۱۹ سال پیش ساخته شده و سنتوری آخرین فیلم قابل قبولش به ۱۷ سال پیش باز می‌گردد و پس از آن ۵ فیلم دیگری که مهرجویی ساخته جایگاه او را در چشم نسل جدید سینمارو متزلزل کرده است. اما مهرجویی بیش از هر فیلمساز دیگر ایرانی فیلم درجه یک ساخته است و کیفیت بعضی از فیلم‌هایش با شاهکارهای سینمای معاصر برابری می‌کنند. اینجا ۱۰ فیلم برگزیده از مهرجویی را برایتان نوشته‌ام که خب مشخص است سلیقه شخصی من هم در ترتیب آنها دخیل است و همین جا بگویم که در این ۱۰ فیلم به دنبال فیلم گاو نباشید!
یک: لیلا . ۱۳۷۵
اثر درخشان و بحث برانگیز داریوش مهرجویی برگرفته از یک رمان عامه‌پسند نوشته مهناز انصاریان. درباره عروس یک خانواده ثروتمند و اشرافی که چون بچه‌دار نمی‌شود قبول می‌کند همسرش که زندگی عاشقانه‌ای هم با او دارد،زن دیگری بگیرد و در این میان لیلا خودش به مشاور همسرش بدل می‌شود. این خط داستانی اما نمی‌تواند کاری را که مهرجویی در این فیلم انجام می‌دهد به درستی نشان دهد. این یک سفر درونی و نهانی از سوی لیلاست برای آزمودن صبر خود و عشق همسر و در نهایت در هردو شکست می‌خورد. فیلم در میانه این داستان شرح کامل و متقاعدکننده از همزیستی مدرنیته و سنت در ایران ارائه می‌دهد و مهم‌تر از همه شیوه داستانگویی مهرجویی است که انباشته از تصویر و صدا و میزانسن است.
دو: درخت گلابی.۱۳۷۶
این فیلم بلافاصله پس از لیلا ساخته شد و نشان می‌دهد که باتری‌های مهرجویی کاملا شارژ بوده‌اند. یک داستان عاشقانه بر مبنای یک داستان بلند از گلی ترقی. روایتی درخشان از عشق نوجوانی و مهم‌تر ازآن حسرتی موقرانه بر عمر از دست رفته. داستانی خانم ترقی بسیار شیوا و خواندنی هستند اما هرگز نمی‌توانند تاثیر احساسی و ذهنی فیلم مهرجویی را ایجاد کنند. فیلم یکی از موفق ترین تجربه‌های سینمای ایران در ترسیم عشق چه در شیمی و چه در فیزیک ماجراست.
سه: اجاره‌نشین‌ها. ۱۳۶۵
کمدی درخشانی که خیلی کند اوج می‌گیرد. از اولین تجربه‌های موفق صدابرداری سر صحنه در سینمای پس از انقلاب و همینطور از بهترین جلوه‌های ویژه بصری. داستان اهالی یک خانه زهوار در رفته در حاشیه تهران که وقتی مالک خانه مفقود شده است مباشر مالک و دو مشار املاکی قالتاق برای تصاحب آپارتمان به جان هم می‌افتند. فیلم فوق‌العاده خنده‌دار است و البته در زمان پخش با انواع و اقسام تفسیرهای سیاسی روبه‌رو شد و تشبیه خانه به ایران و آن دو مشاور املاک در نقش شوروی و آمریکا و از این‌جور تفسیرهای عجیب و غریب. اما حالا این فیلم جدا از تمام این تفاسیر به شکلی انتزاعی به عنوان تجربه‌ای منحصربهفرد از سینمای کمدی بدون لودگی و شوخی‌های جنسی در تاریخ ثبت شده است.
چهار: سارا. ۱۳۷۱
می‌تواند لقب«آندر ریتد» ترین فیلم مهرجویی را به خود اختصاص دهد. اقتباس جاه‌طلبانه از خانه عروسک‌ها نوشته هنریک ایبسن که با خلاقیتی کم نظیر و بازی استثنایی نیکی کریمی به یک شاهکار کوچک از سینمای ایران بدل شد. یک نمایش کامل از تعارضات و تضادهای سنت و تجدد در ایران معاصر. مطالعه‌ای عمیق و واقعی درباره جایگاه زنان قبل از این‌که مولفه‌های گل درشت فمینیستی این سینما را دربر بگیرد. سارا زنی خانه‌دار است که وقتی همسرش به بیماری سختی دچار می‌شود برای تامین پول درمان همسر و چرخیدن امورات خانه به دوختن لباس عروس آن هم دور از چشم همسر می‌پردازد…
پنج: هامون.۱۳۶۸
مشهورترین فیلم داریوش مهرجویی که طرفداران متعصب و مخالفان سفت و سختی دارد و بسیاری آن را گرته‌برداری از مدل فیلم‌های فلینی دانسته‌اند. اما اگر دوباره به دیدن هامون بنشینید از سرزندگی ،ضرباهنگ و جذابیت‌های داستانی و شخصیت‌های رنگارنگ آن حیرت می‌کنید. فیلمی به غایت سرگرم‌کننده که اتفاقا به هر شکلی که هست سوژه خود یعنی افول سنت روشنفکری در ایران دهه شصت را به مخاطب منتقل می‌کند.
شش: مهمان مامان.۱۳۸۱
آخرین فیلم ممتاز مهرجویی در سال ۱۳۸۱ ساخته شد. بر مبنای داستانی از هوشنگ مرادی کرمانی که به فیلمی به غایت گرم،سنجیده و مفرح بدل می‌شود و مثل همیشه برش‌هایی دقیق از روحیات ما ایرانی‌ها را در خود به نمایش می‌گذارد. حتی فیلم‌های علی حاتمی هم نتوانسته‌اند تا این حد به هسته آتشفشانی احساسات ایرانی نزدیک شوند. یا بهتر بگوییم هسته احساسات مثبت ایرانی.
هفت: بانو.۱۳۶۹
اولین فیلم زنانه مهرجویی و فیلمی که در صورت اکران می‌توانست تکمله هامون مهرجویی و فیلمی در میانه یک سه‌گانه روشنفکرانه باشد نه این که خود به اولین فیلم زن محور مهرجویی بدل شود. بانو داستان قابل تاویلی دارد. درست مثل اجاره‌نشین‌ها. داستان خانه‌ای اشرافی که در اختیار یک زن ثروتمند زیبا و تنهاست که گروهی از مستمندان با سوءاستفاده از خوش‌قلبی او به تدریج همه خانه را در تصرف خود قرار می‌دهند و زن در موقعیت خطرناکی قرار می‌گیرد. همین تاویل‌ها از داستان فیلم بی‌جهت موجب چندین سال توقیف بانو شد و مهرجویی ترجیح داد به سمت فیلم‌های فراگیرتر و کمتر قابل تاویل حرکت کند که البته نتیجه‌اش هم خوب بود! بانو در دوره فعالیت بیتا فرهی هم وقفه‌ای ناخواسته و دردناک ایجاد کرد و او را در رسیدن به جایگاهی که مستحقش بود عقب انداخت.
هشت: پری . ۱۳۷۳
اقتباس مهرجویی از داستان فرنی و زویی سالینجر به شکلی باور نکردنی سرگرم‌کننده و جذاب از آب درآمده است. انتخاب نیکی کریمی برای نقش اول زن،چندان مناسب نبود اما به جایش خسرو شکیبایی در نقش دو برادر و علی مصفا در اولین فیلم مهمش درخشان هستند. فیلم آشفته به نظر می‌رسد و همخوان با نوعی نگاه عرفانی که بیشتر مناسب دهه پنجاه ایران بوده نه در میانه دهه هفتاد اما با این حال فرم رادیکال فیلم، فیلمبرداری استثنایی علیرضا زرین دوست و پایان درخشان فیلم آن را به یادماندنی ساخته است.
۹ : پستچی. ۱۳۵۱
از میان ۱۰ فیلم برگزیده مهرجویی فقط دو فیلم هامون و اجاره‌نشین‌ها منبع ادبی مشخصی ندارند. پستچی هم اقتباسی از وویتسک اثر مشهور بوخنر نویسنده آلمانی است. فیلمی سرد و آزارنده با بازی درخشان علی نصیریان که در آقای هالو هم بازیگر اول فیلم بود. نوعی ساده دلی و نیک نفسی در کاراکتر علی نصیریان وجود داشت که او رامناسب چنین نقش‌هایی می‌ساخت. ژاله سام و عزت الله انتظامی دیگر بازیگران این فیلم هستند. مهرجویی بین سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ پشت سرهم چهار فیلم ساخت:الماس ۳۳،گاو ،آقای هالو و پستچی.
۱۰: دایره مینا.۱۳۵۳
این فیلم جایگاه مهرجویی را در میان روشنفکران چپگرای سینمای ایران مستحکم کرد و تصویری دگرگونه از او در چشم مخاطبان و منتقدان پدید آورد. تصویری که مهرجویی دهه شصت و هفتاد مجبور شد تلاشی مضاعف برای از بین بردن آن تصویر کلیشه‌ای از خود نشان دهد. سه سال توقیف فیلم به جرم سیاه‌نمایی به شهرت این فیلم بیش از پیش افزود. فیلم برگرفته از داستان آشغالدونی از غلامحسین ساعدی است. فیلمی درباره بیزینس سیاه دلالی خون با بازی سعید کنگرانی،عزت الله انتظامی،علی نصیریان و البته خانم فروزان.
