هفت + یک روایت کوتاه از زندگی ناصرالدین‌شاه
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| به بهانه سریال جیران که وارد شبکه نمایش خانگی شده است نگاهی کردیم به زندگی ناصرالدین شاه و هشت نکته در زندگی او را مرور کردیم که هر علاقه‌مند به تاریخ یا حتی هر ایرانی باید از آن مطلع باشد.پخش سریالی جدید در شبکه نمایش خانگی به نام «جیران» که داستان یکی از همسران ناصرالدین شاه قاجار است باعث شده که او دوباره در کانون توجه افکار عمومی ایران قرار بگیرد و در فضای مجازی ترند شود.
این مطلب، چندنکته تاریخی مهم است که هر کسی باید درباره او بداند. درباره او که سومین پادشاه کل تاریخ ایران از نظر مدت سلطنت بود و شاید بتوان گفت مشهورترین پادشاه کل تاریخ ایران یا دست‌کم عامه‌پسندترین شاه است. کسی که به همسرانش مشهور است و سفرهایش به اروپا و کتاب‌های خاطراتش ولی منصف اگر باشی، می‌توانی رگه‌هایی از نقش او در مدرن‌سازی مشروطه و پسا مشروطه را در دوران او ببینی.
یک: ناصرالدین میرزا یک خرداد ماهی است. متولد سال ۱۲۰۹ شمسی. متولد روستایی است به نام «کهنمو» از توابع «اسکو» در استان آذربایجان شرقی. پدرش «محمد میرزا» بود که بعدا محمدشاه شد. سومین پادشاه قاجار. مادرش هم «ملک جهان خانم» نام داشت که بعدا لقبش شد «مهد علیا». نامش را در ماجراهای مربوط به امیرکبیر نقل خواهیم کرد. او حدودا ۶ ساله بود که در تبریز ولیعهد شد. تبریز در آن زمان پایتخت دوم کشور بود و ولیعهد در آنجا روی تخت می‌نشست.
دو: سال ۱۲۲۷ شمسی، محمد شاه مُرد و دوران سلطنت ناصرالدین شاه آغاز شد. تقریبا در ۱۸سالگی. همانطور که گفتیم این آغاز طولانی‌ترین دوره پادشاهی در دوران قاجار و سومین دوره طولانی برای یک پادشاه در کل تاریخ کشور است. شاپور دوم ساسانی با ۷۰سال طول دوره سلطنت و شاه تهماسب اول با حدود ۵۴ سال در رده‌های بعدی قرار دارند.
سه: ناصرالدین شاه کار خود را با صدارت اعظمی امیرکبیر آغاز کرد. میرزا محمد تقی خان فراهانی که شاگرد آشپزی بود در درگاه قائم مقام فراهانی و رفته رفته توانسته بود آن قدر در دربار بالا برود که وزیر اعظم شود. با این حال اقدامات امیرکبیر به مذاق برخی در دربار ناصرالدین شاه خوش نیامد. به خصوص به مذاق مادر ناصرالدین شاه. این اقدامات چه بود؟ به طور مشخص کاهش مزایای درباریان، مبارزه با القاب اشرافی در دربار و دور نگه‌داشتن شاه از خویشاوندان و بستگان یا به عبارتی سایر قاجاریان که باعث نارضایتی شدید آنها شد؛ به خصوص مادر شاه. این شد که با توطئه مشترک میرزا آقاخان نوری، که به جای امیرکبیر صدراعظم شد و مادر شاه، دست آخر در حمام فین شاه به قتل رسید.
چهار: امیرکبیر البته در دوران صدارت سه ساله خود، اقدامات مهمی انجام داد و مهم‌ترین آنها تاسیس یک مدرسه بود به سبک جدید به نام دارالفنون. این مدرسه در سال ۱۲۳۰ تاسیس شد و تاثیر شگرفی در محیط اجتماعی و سیاسی ایران داشت چرا که برای آموزش دانش آموزان ایرانی در آن یا اساتیدی از اروپا به ایران آورده شدند و یا شاگردانی به اروپا فرستاده شدند و نیز متونی به فارسی ترجمه شد که زمینه فکری نهضت مشروطه را ایجاد کرد.
پنج: وقتی ناصرالدین شاه ۴۰ سالگی را رد کرد؛ به پیشنهاد برخی از اطرافیان، سفرهای خود به اروپا را آغاز کرد. این سفرها، اگرچه با هزینه گزافی بود که روی دوش مردم قرار می‌گرفت ولی باز هم یکی از زمینه‌های رویدادی به نام مشروطه شد. ناصرالدین شاه دید که مردم در نقاط دیگر جهان به شکلی متفاوت زندگی می‌کنند و مهم‌تر از آن اینکه حاکمان به شکلی متفاوت حکمرانی می‌کنند. یکی از تاثیرات نمادین این سفرها، ورود فناوری‌هایی جدید به کشور بود مثل عکاسی.
شش: تامین پول این سفرها کار دشواری برای کشور بود. دقت کنید که داریم درباره روزگاری صحبت می‌کنیم که ایران دیگر در متن تحولات سیاسی و اقتصادی بین‌المللی نیست. ما جایگاه ترانزیتی خود در شرق جهان را به دلیل تنش مستمر عثمانی با اروپایی‌ها و نیز عثمانی با ایرانی‌ها از دست دادیم و اروپایی‌ها یاد گرفته‌اند که چطور باید با کشتی به شرق جهان (چین و هند) سفر کرد. در این شرایط، ناصرالدین شاه برای کسب درآمد، چاره‌ای جز فروش کشور ندارد.
فروش کشور، در قالب امتیازنامههایی صورت گرفت که بین دربار با خارجیان برقرار می‌شد. بزرگ‌ترین امتیازنامه با فردی به نام رویتر بسته شد که پدر همین خبرگزاری رویترز فعلی است. او امتیاز احداث راه‌آهن، خطوط تلگراف، کشتیرانی در رودخانه‌ها، بهره‌برداری از معادن و جنگل‌های دولتی و کارهای زهکشی و آبیاری (احداث قنوات) ایران را به مدت ۷۰ سال دریافت کرد و در مقابل آن مبلغی ناچیز به دربار پرداخت کرد که البته برای سفرهای شاه رقمی مناسب بود ولی در برابر آن امتیازات، هیچ به حساب می‌آمد.
امتیازنامه رویترز البته بزرگ‌ترین امتیاز در آن دوران بود ولی مشهورترین امتیازنامه در این دوران، امتیازنامه توتون و تنباکو است که به فردی به نام تالبوت داده شد اما بعد از فتوای میرزای شیرازی مبنی بر حرام بودن استعمال توتون و تنباکو، این کار بی‌نتیجه ماند. این فتوا به عقیده برخی زمینه یکی از نخستین قیام‌های مدنی علیه حاکمیت در ایران را پدید آورد.
هفت: ناصرالدین شاه به زن‌بارگی نیز معروف بود. در میان پادشاهان قاجار فتحعلی شاه بیشترین میزان زن را داشت و برخی حتی مدعی شدند که او ۷۰۰ زن داشته است. با این حال این ناصرالدین شاه است که به این موضوع معروف شده. ناصرالدین شاه ۸۵ همسر داشته است ولی برخی شایعات در مورد او، مثل همان شایعه معروف سرسره ناصری که از نظر تاریخی سندیتی ندارد یا برخی از ماجراهای دراماتیک مثل همین ماجرای جیران که سوگلی ناصرالدین شاه بوده و به نوعی عشق و عاشقی دارد باعث شده که او به این عنوان شناخته شود.
عاقبت ناصرالدین شاه، در ۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ رقم می‌خورد. در حرم حضرت عبدالعظیم حسنی. در شهرری. میرزا رضای کرمانی، یکی از افرادی که تحت تاثیر اندیشه سید‌جمال الدین اسدآبادی بود، او را کشت تا به قول خود، ریشه تمام ستم‌ها را از بین ببرد. ریشه ظلم از بین نرفت ولی یاد او، در ذهن مردم ایران همواره توام شد با مردی که پادشاه بود ولی بیش از هر چیز به فکر فراغت و تفریح خود بود. پس عجیب نیست اگر عکسش فقط روی قلیان باشد و نعلبکی و استکان کمر باریک چای و شاید هم ظرف‌های غذا. البته که نباید از حق بگذریم که او با آن سبیل‌ها حسابی هم فتوژنیک بود. چه بگوییم؟ خدا بیامرزدش. پشت سر مرده بعد از ۱۲۵ سال دیگر بیشتر از این‌ها حرف نزنیم.
