فیلمهایی در نقد تعصبات پوسیده و افکار زنگ‌زده
روزنامه هفت صبح، احمد رنجبر | داستان تلخ زندگی رومینا اشرفی، دختر ۱۴ ساله تالشی به کرات با فیلم «خانه پدری» کیانوش عیاری قیاس شده است. حتی کارگردان مدعی شده اگر این فیلم گرفتار ممیزی نمی‌شد و پیش از موعد از پرده پایین نمی‌آمد، چه بسا پدر رومینا آن را می‌دید و دست به جنایت هولناک نمی‌زد. با فراگیر شدن تصاویر «خانه پدری» که در آن پدری به‌خاطر شک بی‌مورد و تعصب کورکورانه دست به قتل دخترش می‌زند، یک سوال پیش می‌آید: سهم سینمای ایران در برابر جمود فکری، تعصب‌های کور و پدیده‌های تکان دهنده اجتماعی چه بوده است؟ پاسخ این است که تعداد فیلمهایی که در نقد تعصب‌های بیجا ساخته شده‌اند، زیاد نیست. دست کم، تعداد فیلم‌های شاخص زیاد نیست.
بعد از همفکری در تحریریه هفت صبح، این ۱۲ فیلم انتخاب شد. با این حال می‌دانیم فیلم‌های دیگری هم هستند که هدف‌شان تقبیح تعصب‌های کور بوده است؛ مثل «ملی و راه‌های نرفته‌اش»، «گیس بریده» ، «این زن حقش را می‌خواهد» ، «اوریون» و … رویکرد پرونده همه‌اش تعصب‌های نابجا نیست بلکه افکار پوسیده و پدیده‌های شوم را هم دربرمی‌گیرد. به همین خاطر است که «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند!» به عنوان فیلمی در نقد کودک آزاری مورد اشاره قرار گرفته است. فیلمی چون «هندی و هرمز» هم در این دسته قرار می‌گیرد که به پدیده «کودک همسری» پرداخته. کاش سینما از ظرفیت هنری خود بهتر بهره ببرد. کما این که مولانا در قرن هفتم به زیبایی منظور را رسانده و حجت را تمام کرده است: «سخت‌گیری و تعصب خامی است/ تا جنینی کار خون‌آشامی است»
*** خواهرکشی / مغزهای کوچک زنگ زده| ۱۳۹۶
رویکرد: هومن سیدی در «مغزهای کوچک زنگ زده» سراغ آسیب‌شناسی اجتماعی می‌رود و داستان یک خانواده در حاشیه شهر را روایت می‌کند. در بخشی از فیلم داستان دختر خانواده برجسته می‌شود. از او یک عکس در ماشین یک پسر دست به دست شده و همین مایه ننگ خانواده است! پدر(فرهاد اصلانی) از برادر کوچک می‌خواهد او را بکشد. در یک سکانس تکان دهنده دختر را می‌بینیم که توسط یک پسر بچه خفه می‌شود و پدر در آرامش شام می‌خورد! البته در نهایت به دلیل حضور به موقع پلیس‌ها دختر زنده می‌ماند و در کنار گوری که پدر در حیاط برای او کنده رها می‌شود.
نتیجه: «مغزهای کوچک زنگ زده» فیلمی است که مورد تحسین قرار گرفت و فروش بالایی هم داشت. سکانس قتل دختر، زیر کلیت و اتمسفر فیلم گم شد. درست برخلاف اتفاقی که برای «خانه پدری» رقم خورد.
*** دختر آزاری / خانه دختر | ۱۳۹۳
رویکرد: پرویز شهبازی یک فیلمنامه نوشت که جسورانه بود و حرکت بر لبه تیغ. شهرام شاه حسینی آن را کارگردانی کرد و در جشنواره سی و دوم فجر رونمایی شد. مادر نامزد سمیرا (رعنا آزادی ور) از او می‌خواهد طبق یک رسم خانوادگی پیش از عقد سراغ یک دکتر زنان برود. این خواسته سمیرا را دچار شوک می‌کند و ساعتی بعد خود را می‌کشد!
نتیجه: داستان «خانه دختر» ساده است و در ظاهر مشکلات یک دختر را روایت می‌کند اما راه را بر تفسیر و تحلیل باز می‌گذارد. بعد از اولین اکران، برخی رسانه‌ها معتقد بودند فیلم هشداری است بر رفتار برخی پدران در قبال دختران خود.در مقابل برخی رسانه‌ها عقیده داشتند، اشاره‌ای که فیلم به طور غیرمستقیم و سربسته درباره آزار دختر از سوی پدر دارد، قداست را زیر سوال می‌برد.«خانه دختر» سال‌ها توقیف بود و با حذفیات زیاد اکران شد. فیلم حالا ابتر است!
*** اسیدپاشی / لانتوری|۱۳۹۲
رویکرد:رضا درمیشیان سال ۹۲ دست روی یک سوژه دردناک گذاشت. اسیدپاشی به اشکال مختلف در جامعه زیاد شده بود اما سینما سراغ آن نمی‌رفت. «لانتوری» داستان پاشا (نوید محمدزاده) را روایت کرد که روی صورت دختر مورد علاقه‌اش (مریم پالیزبان) اسید می‌پاشد. کارگردان برای روایت این قصه، زبانی ژورنالیستی انتخاب کردکه هم برای مخاطب آشنا است و هم امکان بیان یک قصه جذاب و سرراست را می‌دهد.
نتیجه: «لانتوری» فیلم چند ضلعی است که از یک سو به موضوع اسیدپاشی و آسیب شناسی یک عشق نابهنجار و غیر متعارف می‌پردازد. از سوی دیگر از طریق بازنمایی بازجویانه یک گروه خلافکار و زورگیر به تاثیرات شکاف طبقاتی در جامعه به ویژه نسل جوان می‌پردازد . وانگهی بخشش و گذشت و مهربانی را به عنوان راهکاری عاطفی- انسانی برای برون رفتن از این بحران اجتماعی توصیه می‌کند.
*** کودک آزاری / هیس دخترها فریاد نمی‌زنند | ۱۳۹۲
رویکرد: همه چیز در شب عروسی شیرین (طناز طباطبایی) رخ می‌دهد. او بعد از دو نامزدی ناموفق حالا که مشکلی سر راه ازدواجش وجود ندارد، درست در شب عروسی، مرتکب قتل می‌شود. او زمانی که با لباس عروسی درحال بالا رفتن از پله‌هاست صدایی از خانه سرایدار خانه می‌شنود که او را به یاد صحنه تجاوزی که در سن هشت سالگی تجربه‌اش کرده است می‌اندازد.
نتیجه: پوران درخشنده «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» را به منظور یک یادآوری ساخت. پدیده کودک آزاری همواره تهدیدی جدی برای بچه‌ها بوده اما سینمای ما در برابر آن منفعل عمل کرده است. درخشنده فیلمش را براساس همین دغدغه ساخت و موفق عمل کرد. حتما «هیس دخترها فریاد نمی‌زنند» از نظر ساختاری ایراد دارد اما مهم‌تر از همه حرف فیلم است که حکم یک هشدار جدی دارد. بعد از اکران فیلم شاهد سمینارهای متعدد و تحلیل‌های مختلف درباره کودک آزاری بودیم.
*** دخترکشی / خانه پدری | ۱۳۸۹
رویکرد: کیانوش عیاری «خانه پدری» را بر اساس یک خبر که در یکی از روزنامه‌ها خوانده بوده می‌سازد. با این حال روایت را تغییر می‌دهد و حالا قصه فیلم اتفاق‌های یک خانه قدیمی را از سال ۱۳۰۸ (اواخر دوره قاجار) تا ۱۳۷۹روایت می‌کند.«خانه پدری» داستان قتل دختری است که در سیستم معیوب و بسته خانواده‌های ایرانی در ابتدای سال ۱۳۰۰ رخ می‌دهد و نسل‌های بعد در آن خانه سعی در لاپوشانی این اتفاق دارند.
نتیجه: «خانه پدری» در سکانس ابتدایی نشان می‌دهد که پدر و پسر یک خانواده گرفتار یک تعصب افراطی میشوند. آن‌ها دختر را بر اساس قضاوت اشتباه و نادرست خود در خانه گیر می‌اندازند و به قتل می‌رسانند! صحنه قتل دختر، دردناک و تکان داده است. فیلم مدت‌ها توقیف بود و سال پیش یک نمایش کوتاه داشت. «خانه پدری» این روزها و بعد از قتل رومینا محل ارجاع شده است.
*** افراطی‌گری / رستگاری در هشت و بیست دقیقه | ۱۳۸۳
رویکرد: سیروس الوند سراغ داستانی رفت که پیش‌تر در سینما روایت شده بود و بعدها نیز روایت شد. تفاوت «رستگاری در هشت و بیست دقیقه» به زمان ساخت و نیز نوع نگاه فیلمساز برمی‌گردد. این فیلم در نیمه اول دهه ۸۰ ساخته شد که مظاهر بیرونی تن فروشی به اوج رسیده بود. از آن سو، فیلمساز همه تقصیرها را گردن زن (مهتاب کرامتی) نمی‌اندازد. داستان در محله‌ای سنتی در جنوبی‌ترین نقطه تهران می‌گذرد؛ جایی که یک گروه پرشور می‌خواهند «حکم خدا» را اجرا کنند .
نتیجه:«رستگاری در هشت و بیست دقیقه» روایت تلاش چند جوان مذهبی است که می‌خواهند جامعه را اصلاح کنند. برخی از آن‌ها در انتخاب شیوه گرفتار افراط میشوند و تندترین رفتارها را با زن دارند و برخی به مرور پی به حقایق دیگر می‌برند. فیلم،اثری ضعیف از آب درآمد با این حال در زمان خودش زمینه شکل‌گیری برخی تحلیل‌ها شد.
*** خودسوزی / بمانی| ۱۳۸۰
رویکرد: داریوش مهرجویی در فیلم «بمانی» سرنوشت سه دختر ایلامی را محور قرار داده است. این دختران گرفتار جبر جغرافیایی هستند و هرکدام سرنوشتی تلخ دارند. یکی به دست برادرش کشته می‌شود و دو دیگر خودسوزی می‌کنند. یک از دختران به خاطر رفتار تند پدر به‌خاطر دانشگاه رفتن و دختری دیگر به دلیل ازدواج با مردی مسن دست به خودسوزی زده‌اند.
نتیجه: «بمانی» فیلمی تکان دهنده است که واکنش‌های متفاوتی به همراه داشته است. برخی در زمان اکران داریوش مهرجویی را به نمایش تصویری اغراق آمیز از زندگی دخترکان ایلامی متهم کردند و گفتند او برای خوش‌آمد جشنواره‌های خارجی این فیلم را ساخته است. برخی دیگر اما تحت تاثیر این تصویر تکان دهنده قرار گرفتند و «بمانی» را بازتاب حقیقت دانستند. فارغ از میزان انطباق فیلم با واقعیت، نمی‌توان منکر بخشی از تلنگرهای آن شد که متاسفانه همچنان در برخی مناطق کشور شاهد هستیم.
*** همسرکشی / رنگ شب | ۱۳۸۰
رویکرد: محمدعلی سجادی از جمله کارگردان‌هایی است که علاقه زیادی به ساخت فیلم معمایی دارد. او «رنگ شب» را هم در این ژانر ساخت. منتها این‌بار شک و تعصب بیهوده مرد به زن را محور درام قرار داد. فیلم بعد از طرح چندمعما، مخاطب را با این واقعیت روبه‌رو می‌کند که مرد(فریبرز عرب‌نیا) گمان می‌کند همسرش(لعیا زنگنه) به او خیانت کرده است و او را می‌کشد. درنهایت اما معلوم می‌شود او اشتباه کرده!
نتیجه:«رنگ شب» فیلم سرگرم‌کننده‌ای است اما آنقدر قدرت ندارد که رضایت سخت‌گیرها را به‌دست بیاورد. اشاره‌های مستقیم فیلم درباره تعصب‌های بیهوده و شک‌های بیجا هم در وجود مخاطب هضم نمی‌شود تا برای همیشه در ذهن او بماند. دستاوردش تاثیر و تلنگر آنی است که در زمان اکران هم به گواه برخی نقدها و واکنش‌ها چنین بوده. با گذشت زمان اما مشخص شده است «رنگ شب» ویژگی های کافی و ابزارهای قدرتمند برای ماندگاری را نداشته است.
*** شک و تعصب افراطی / قرمز| ۱۳۷۷
رویکرد: ناصر (محمدرضا فروتن) دچار بیماری سوءظن یا اختلال شخصیت پارانوئید است و مدام همسرش (هستی با بازی هدیه تهرانی) را کتک می‌زند.
نتیجه: فیلم «قرمز» از جدی‌ترین فیلمهایی است که در نقد تعصب افراطی مردان ساخته شده است. فریدون جیرانی در این فیلم مسئله «شک» را محور درام قرار می‌دهد و آن را در فیلم برجسته می‌کند. «قرمز» اما در نهایت از شک عبور می‌کند و مسئله‌ای به نام غیرت غیر منطقی را نشانه می‌گیرد. جیرانی یک فیلم سرگرم‌کننده ساخت که طبعا برخی از کنش‌های مرد و واکنش‌های زن منطبق با اصول روانشناختی نیست. بااین حال «قرمز» بخشی از واقعیت‌ها را منعکس می‌کند و مخاطب می‌تواند نمونه‌های عینی ناصر را در جامعه ببیند. «قرمز» به دلیل پایان تکان‌دهنده و مرگ ناصر، نتیجه می‌گیرد، شک و تعصب بی‌مورد دام مرگ هستند!
*** همسرآزاری / دوزن| ۱۳۷۷
رویکرد: تمهینه میلانی در ادامه فیلمهایی که در نقد تعصب کورکورانه نسبت به زن‌ها ساخته میشوند، سراغ «دوزن»رفت. او دراین فیلم رفتار مردی به نام احمد (آتیلا پسیانی) را مورد تحلیل قرار داد که دچار اختلال روانی است. رویا (مریلا زارعی) با این امید که همسرش احمد، به قولش پایبند باشد و مانع تحصیلش نشود، به عقد او درآمد. اما چنین نشد و رویای رویا بر باد رفت.
نتیجه: «دو زن» جزو بهترین فیلم‌های تهمینه میلانی دسته‌بندی می‌شود. فیلمی که با کمترین شعار و موضع گیری، سختی‌هایی که زنان در جامعه با آن‌ها روبه‌رو هستند را مورد نقد قرار می‌دهد. میلانی به شعار نیفتاد و همین باعث شد مخاطب با تنگ نظری‌های موجود درباره زنان، احساس همذات پنداری کند و به زنان محکوم و مظلوم حق دهد. «دو زن» نقد تندی است علیه نگاه بسته ای که نسبت به زنان دارد.
*** ازدواج اجباری فامیلی/ عروس آتش| ۱۳۷۸
رویکرد: خسرو سینایی با ساخت «عروس آتش» نقدی بر سنت‌های دست و پاگیر وارد می‌کند. فیلم داستان احلام (غزل صارمی) را روایت می‌کند که دلبسته هم‌دانشگاهی خود (مهدی احمدی) است. سنت‌های عشیره‌ای اما اجازه این وصلت را نمی‌دهد و او به اجبار به ازدواج پسر عمویش (حمید فرخ‌نژاد) در می‌آید. احلام در سکانس پایانی دست به خودکشی می‌زند.
نتیجه: اصل فیلم بر نقد یک سنت نادرست بنا شده؛ تا جایی که برخی سکانس‌ها به مستند پهلو می‌زند. در فرهنگ داستان‌های شفاهی و مکتوب ایرانی، همیشه عشق،فراق و وصال جایگاهی ویژه داشته و همچنان داستان‌های منبعث از آن برای مخاطب جذاب است. خسرو سینایی در «عروس آتش» از همین خصلت به خوبی بهره برد و استفاده‌ای کامل از مشتقات عروسی کرد. شورش عروس و انتحار او در حجله شوکی است که به مخاطب وارد شد و تاثیر فیلم را دوچندان کرد.
*** کودک همسری / مادیان| ۱۳۶۴
رویکرد: فیلم تلنگری جدی است درباره سنت شوم ازدواج اجباری کودکان و نوجوانان با مردان مسن. داستان «مادیان» درباره دخترکی است که به اجبار زن دوم یک مرد میانسال می‌شود و خانواده از روی فقر این اتفاق را می‌پذیرند و شیربهای دختر اسبی است به نام «مادیان» که به مادر دختر می‌دهند.
نتیجه:اولین فیلم علی ژکان بهترین فیلم او هم هست. ژکان با «مادیان» ضمن روایت یک قصه جذاب، نقدی به ازدواج دختران کم سن و سال وارد می‌کند. در این فیلم به وضوح می‌توان اشارات اجتماعی فیلم را پی برد؛ جایی که شرایط سخت خانواده‌ها که حاضرند دخترک خود را در قبال یک مادیان به عقد مردی متمول در بیاورند، نشان می‌دهد. «مادیان» چند امتیاز خاص دیگر هم دارد؛ از جمله بازی درخشان سوسن تسلیمی و حسین محجوب. فیلم به دلیل نمایش تصویری ملموس از شرایط خاص جامعه و نیز قصه پرکشش آن همچنان دیدنی است و محبوب طیفی از منتقدان.
