زلزله طرح جامع در پایتخت
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| دیروز رویدادی به‌نام «تهران آینده» در پایتخت افتتاح شد و آقای علیرضا زاکانی، شهردار تهران در آن گفت: «اداره پایتخت نیازمند داشتن طرح جامع جدیدی است که همه نیازها در آن دیده شده باشد.» «طرح جامع» یک عبارت در حوزه مطالعات شهرسازی است و به این ترتیب این جمله، دیگر صرفا یک جمله تبلیغاتی نیست و شهردار پایتخت در حال بیان این موضع است که طرح جامع نوشته شده در سال ۱۳۸۶ دیگر پاسخگوی نیازهای این شهر نیست. «طرح جامع» چیست و چگونه این سخنان شهردار می‌تواند روی زندگی تهرانی‌ها تاثیر بگذارد؟
یک: طرح جامع چیست؟ طرح جامع برنامه‌ای است برای توسعه یک شهر. در این طرح، اطلاعاتی درباره اوضاع جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی شهر، ضوابط و مقررات کاربری اراضی، شبکه معابر و تاسیسات زیرساختی در حال حاضر و نیازهای آن در آینده مشخص می‌شود. پس از طرح جامع، طرح تفصیلی نوشته می‌شود که در آن کلیاتی که در طرح جامع مورد نظر قرار گرفته به‌صورت جزیی‌تر مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
دو: طرح جامع چه ربطی به ساکنان شهر دارد؟ مهم‌ترین اتفاقی که می‌تواند در طرح جامع برای ساکنان یک شهر بیفتد این است که اولا حریم شهر تغییر کند ثانیا محل استقرار و توزیع کاربری‌های شهری تغییر کند. ماجرا خیلی سخت نیست. با دو مثال روشن خواهد شد.
در مورد حریم شهر: اخیرا شاهد آن بودیم که در جریان تخریب بناهای غیرمجاز در خلازیر تهران، متاسفانه تعدادی از عوامل انتظامی و شهرداری جان خود را از دست دادند.
یکی از دلایل شهرداری برای تخریب این ساختمان‌ها این بود که آن‌ها به طور غیرقانونی در حریم شهر ساخته شدند. یعنی این بناها در حال توسعه غیرمجاز شهر بودند. توسعه غیرمجاز شهر از هر طرف جغرافیایی به معنای آن است که باید برای ساکنان، خدماتی چون راه و انشعاباتی مثل آب و برق و گاز در نظر گرفته شود و در نهایت جمعیت شهر را نیز افزایش می‌دهد و از این نظر به ضرر هر کسی است که در شهر سکونت دارد.
در مورد کاربری‌ها: اگر شما بخواهید مبل بخرید، احتمالا به دو مرکز در تهران مراجعه می‌کنید: یافت‌آباد یا دلاوران. چرا؟ چون در این دو مرکز کارگاه‌های صنعتی مبل‌سازی در کنار مراکز فروش قرار گرفتند. حال فرض کنید که شهرداری در طرح جامع بعدی خود بگوید که تمام کارگاه‌های مبل‌سازی باید از شهر خارج شود و در کارگاه‌های صنعتی اطراف مستقر شوند. این موضوع حتما روی کسب و کار این افراد و حتی روی عادات خرید من و شما تاثیر می‌گذارد. مثال دیگری که می‌توان در این زمینه زد مشخص کردن بافت تاریخی یا فرسوده یا پروژه‌های شهری مثل خطوط مترو یا بزرگراه‌های جدید است که به‌طور مشخص روی قیمت و ارزش ملک تاثیر خواهد گذاشت.
سه: تهران چند طرح جامع دارد؟ تهران تاکنون دو طرح جامع، یک طرح ساماندهی و یک طرح تفصیلی داشته است. طرح جامع اول تهران ملقب است به فرمانفرمائیان. چرا؟ چون یک شرکت مهندسی مشاور ایرانی به‌نام عبدالعزیز فرمانفرمائیان در کنار یک معمار آمریکایی-اتریشی یهودی‌تبار، به‌نام ویکتور گروئن آن را تهیه کرده‌اند. مطالعه این طرح از سال ۱۳۴۵ آغاز شد و در سال ۱۳۴۹ به تصویب رسید.
مهم‌ترین تاثیر این طرح هم این بود که گسترش شهر تهران را به دلیل وجود ارتفاعات در شمال و شرق و نامناسب بودن اراضی جنوبی، در منطقه غرب تعیین کرد و همان‌طور که می‌بینید این موضوع از سویی باعث ایجاد کارخانه‌های فراوان در این سمت تهران و نیز شهرک‌هایی چون شهرک اکباتان شد ولی از آن‌سو باعث شد که آلودگی هوای این کارخانه‌ها در تهران در مسیر باد قرار گیرد که این موضوع در حال حاضر یکی از معضلات تهران است.
طرح جامع اول از سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ مورد بهره‌برداری قرار گرفت ولی پس از آن تا سال ۱۳۸۱ دیگر خبری از طرح جامع برای تهران نبود. این موضوع دیروز زمینه‌ای شد تا مهدی چمران در همین رویداد کنایه‌ای به کرباسچی، شهردار تهران در دهه ۷۰ بزند و بگوید آن‌ها طرح جامع تهران را دور انداختند و شهر را بدون طرح جامع پیش بردند.
البته اطلاعاتی که از منابع دیگر هم به‌دست می‌آید نشان می‌دهد که این حرف غلط نیست و در واقع وزارت مسكن و شهرسازي از دهه ۶۰ شروع به تهيه طرح دوم كرد كه تحت عنوان طرح ساماندهي تهران و بعد به‌عنوان طرح جامع دوم مطرح شد و در سال ۱۳۷۱ اين طرح به‌عنوان طرح جديد به شهرداري ابلاغ شد (اما) آن طرح توسط شهرداري بايگاني شده و غير قابل اجرا اعلام شد.
در سال ۱۳۸۱ هم طرح جامعی برای تهران دیده نشد و فقط شرکتی به‌نام مهندسین مشاور آتک که یکی از شرکت‌های قدیمی در حوزه معماری و شهرسازی است و در بسیاری از پروژه‌های معماری ملی (مثل ساختمان اجلاس سران عدم تعهد یا فرودگاه امام) نقش داشته طرحی به نام حفظ و ساماندهی شهر تهران تهیه کرد که به‌طور مشخص در مورد صنایع، رویکرد آن به سمت توسعه تهران به سمت جاده قم رفت.
در سال ۱۳۸۶ طرح جامع دوم تهران توسط شورای عالی معماری و شهرسازی تصویب شد. یکی از نقاط سوال در مورد این طرح که همان زمان نیز مطرح شد تهیه‌کننده این طرح بود. شرکتی به نام «بوم سازگان پايدار» که با کمال تعجب در حال حاضر در صفحه اول گوگل اطلاعات چندانی از آن پیدا نمی‌شود.
بر مبنای این طرح هم در سال ۱۳۹۸ طرح تفصیلی برای همه مناطق تهران نوشته شد ولی این کار را به‌طور عمده به شرکتی به نام مهندسین مشاور پارس بوم نسبت می‌دهند. نکته جالب توجه این است که مدیرعامل این شرکت با مدیرعامل شرکت قبلی یکی است یعنی آقایی به‌نام مهندس مسعود شفیق که در اینترنت از او اطلاعات اندکی می‌توان پیدا کرد.
چهار: یک نگرانی دیگر: با توجه به آنچه در اینجا گفتیم، علاقه‌مندان به شهرسازی و به طور مشخص شهر تهران یک دغدغه دیگر هم باید درباره طرح جامع جدید داشته باشند و آن هم شرکتی است که مسئولیت این کار را به عهده خواهد گرفت. رقم پروژه‌های این‌چنینی بسیار کلان است و مطمئنا از همین امروز بسیاری از شرکت‌های این حوزه خود را برای انعقاد قرارداد با شهرداری در این زمینه آماده خواهند کرد و در این میان البته هر روال خارج از عرف و قانونی نیز محتمل است.
