داستان چنارهای بزرگترین باغ تهران
روزنامه هفت صبح، مهلا جوادپور| چند روزی است که خبر قطع چند درخت در محوطه کاخ سعدآباد تیتر رسانه‌ها شده و مسئولان مربوطه سعی کرده‌اند توضیحاتی در این‌باره بدهند. ویدئویی که از قطع این درختان در روز 23آبان منتشر شد نشان می‌داد تعداد زیادی حدودا 20 عدد تنه درخت قطعه قطعه شده پشت یک وانت قرار داده شده است.
مدیران این مجموعه فرهنگی تا عصر روز جمعه به این خبر واکنشی نشان ندادند تا روز شنبه که مدیر روابط عمومی سعدآباد اعلام کرد تنها سه درخت، آن هم درختان خشکیده، آفت‌زده و درختی که به سوسک چوبخوار آلوده شده بود قطع شده است. در بیانیه‌ای که روابط عمومی کاخ سعدآباد منتشر کرد گفته شد تصاویر تنه درختان روی خودروی باربری مربوط به تنه‌های رها شده ناشی از خشکه‌گیری سال گذشته بوده و به خاطر سقوط یک درخت خشکیده روی سر یکی از شهروندان، اداره فضای سبز محوطه مکلف به هرس تنه‌های خشکیده و قارچی شده است.
بعد از این بیانیه ناصر امانی، عضو شورای شهر تهران روز گذشته به پاسخ روابط عمومی سعدآباد واکنش نشان داد و گفت در اصل سه درخت را طوفان انداخته و هشت درخت را که مدعی بوند خشک شده قطع کرده‌اند. همچنین به گفته او این کار بدون مجوز شهرداری انجام شده و بعد از سه روز به کارشناسان شهرداری اجازه ورود به مجموعه سعدآباد داده شده است.
همه این‌ها بهانه‌ای شد تا نگاهی به تاریخچه مجموعه کاخ‌ها و باغ 110 هکتاری این محوطه در چهار دوره تاریخی قاجاریه، پهلوی اول، پهلوی دوم و پس از انقلاب ایران بیاندازیم.کاخ سعدآباد با درختان چند صد ساله و کاخ‌های خود، فضایی یک میلیون و صد هزار متر مربعی را در شمال شهر تهران دربرگرفته که محل سکونت تابستانه پادشاهان به ویژه در دوران حکومت قاجاریان بوده است. این کاخ که درهایش تنها به روی خواص باز بود بعد از انقلاب سال 57 با تغییر کاربری تبدیل به موزه شد و در حال حاضر چندین کاخ و ساختمان این مجموعه در اختیار نهاد ریاست جمهوری ایران است.
سعدآباد در ابتدا تنها هشت هزار متر مربع در کنار رودخانه با یک یا دو عمارت بود اما بعد از کودتای سال 1299 حاج آقا رضا رفیع ملقب به قائم مقام الملک، دوست و ندیم رضا شاه پهلوی، آن را از ابولفتح سردار اعظم به مبلغ چهارصد هزار تومان خرید و بعد از اضافه کردن چند باغ دیگر به محل استقرار تابستانه رضاخان تبدیل شد.
خاندان پهلوی بالغ بر 18 کاخ در ابعاد مختلف در این محوطه ساخت و محمدرضا پهلوی در دهه 1350 این مجموعه را برای زندگی انتخاب کرد. در طول سال‌های حکومت پهلوی چندین باغ دیگر به سعدآباد اولیه اضافه شد. باغ سعدآباد ترکیبی از باغ آقا محمد جواد گنجه‌ای، باغ امام جمعه، باغ سالار جنگ، باغ سپهد امان‌الله میرزا، شکرالله قوام الدوله، همدم السلطنه و مستوفی الممالک است.
قدیمی‌ترین کاخی که در این مجموعه وجود دارد کاخ احمدشاه است که ساخت آن در اواخر سلطنت احمدشاه روی تپه علی‌خان که بلندترین سطح این محوطه است، شروع شد و در زمان وزارت جنگی رضاشاه به پایان رسید. از این کاخ بعد از انقلاب به عنوان پایگاه مرکزی بسیح خواهران تهران استفاده شد تا سال 92 که سپاه اآن را به مجموعه سعدآباد بازگرداند. کاخ سبز یا کاخ شهوند هم در سال 1301 روی همین تپه در شمال غربی سعدآباد ساخته شد.
هفت سال ساخت و تکمیل این کاخ طول کشید و یکی از مجلل‌ترین کاخ‌های این مجموعه است. کاخ سفید هم که امروز به موزه ملت معروف است بزرگترین کاخ این مجموعه تاریخی و فرهنگی است و رنگ سفید نمای آن باعث شد تا آن را کاخ سفید بنامند. این بنا علاوه بر اینکه مخصوص امور اداری و تشریفاتی دوران پهلوی بود، اقامتگاه تابستانی محمدرضا شاه و فرح پهلوی هم محسوب می‌شد.
54 واحد مختلف از جمله 10 تالار تشریفاتی، این بنا را تبدیل به بزرگترین کاخ مجموعه سعدآباد کرده است. در مجموع 21 کاخ در این مجموعه وجود دارد که تقریبا هر کدام از آن‌ها به عنوان موزه در اختیار دید عموم قرار گرفته است.
چنارها و کاج‌های صد ساله
به لحاظ جغرافیایی این مجموعه از شمال با کوه‌های البرز، از شرق با گلاب‌دره، از غرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایه است و رود جعفرآباد از وسط این محوطه می‌گذرد؛ رودی که از شمال تجریش و کوه توچال سرچشمه گرفته و با عبور از پس‌قلعه و دربند به رودخانه گلاب‌دره می‌ریزد.
در دوران رضاشاه سراسر باغ سعدآباد با رودخانه دربند آبیاری می‌شد اما زمانی که محمدرضا شاه بر صندلی قدرت نشست دیگر آب این رود جوابگوی بزرگترین باغ تهران نبود و 12 رشته قنات جدید احداث شد. قنات هراش آب، کاخ سنگی، آب‌نما، کاخ سفید، جوادیه و قنات کاخ شمس از جمله قنات‌هایی هستند که در آن دوران برای آبیاری نقاط مختلف باغ ساخته شدند. اگرچه پوشش گیاهی غالب کاخ سعدآباد را درختان چنار تشکیل داده‌اند.
اما درختان و درختچه‌هایی مانند سیدالاشجار، ارغوان، کاج آبی، گل یخ، آقطی، شاه بلوط هندی، سکویا و درخت برگ بو را هم در این مجموعه می‌توان دید. به طور کلی بیش از ۲۰۰ گونه گیاهی از انواع درخت‌ها، درختچه‌ها، گل‌ها و گیاهان زینتی در کاخ سعدآباد ثبت شده که قدمت برخی از آن‌ها به ۱۰۰ سال می‌رسد. در ضلع شمالی باغ تا رودخانه پوششی جنگلی ایجاد شده و در مجاورت کاخ‌های اصلی درختان زینتی و کمیاب که اکثرا در دوران پهلوی از خارج از کشور به ایران وارد شده بودند قرار گرفته است.
دعوای بنیاد مستضعفان و میراث فرهنگی بر سر مالکیت
کشمکش بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی و سازمان میراث فرهنگی وقت و وزارتخانه فعلی بر سر مالکیت دو کاخ موزه سعدآباد و نیاوران به دهه ۸۰ برمی‌گردد. همان زمان که دولت برای اصلاح سند مالکیت روی این دو کاخ درخواست داده بود. تا قبل از آن بنیاد مستضعفان ادعایی در این‌باره نداشت ولی بعد از آن اعلام کرد این املاک سال ۶۳ به آن‌ها رسیده و باید به بنیاد برگردد.
استناد بنیاد مستضعفان هم به اظهارنظری از امام خمینی (ره) بود که فرموده بودند: «به دولت ابلاغ کنید این غنایم مربوط به دولت نیست و امرش با شورای انقلاب است و آنچه مأموران دولت به دست آورده‌اند یا می‌آورند باید تحویل بدهند.» بر همین اساس بنیاد مستضعفان معتقد است کاخ‌های سعدآباد و کاخ نیاوران متعلق به خاندان پهلوی بوده و باید در اختیار این بنیاد باشد. با این حال میراث فرهنگی این دو کاخ را متعلق به خود می‌داند.
در نهایت در سال 1396 با رای بدوی شعبه شش دادگاه انقلاب اسلامی مالکیت این کاخ به بنیاد مستضعفان رسید اما میراث فرهنگی همچنان معتقد بود که این کاخ‌ها در دوران پهلوی به وزارت دربار تعلق داشته و با هزینه بیت‌المال ساخته شده بوده بنابرین جزو اموال خاندان پهلوی به حساب نمی‌آید و جزو بیت المال و متعلق به دولت است.
با این حال حکم دادگاه قطعی نبود و کشمکش در این باره ادامه پیدا کرد. طبق آخرین گزارش‌ها در سال ۹۹ در دادگاه تجدیدنظر رای جدیدی برای مالکیت دو کاخ ارائه شد و حکم قبلی که سند میراث فرهنگی را باطل کرده بود خلاف بین شرع اعلام شد. این پرونده هنوز باز است و رای نهایی در این‌باره از سوی دیوان‌عالی کشور اعلام نشده است.
