خط چشم؛ نماد هویت ایرانی

روزنامه هفت صبح، مهلا جوادپور| روز گذشته کتاب «خط چشم: یک تاریخ فرهنگی» به نویسندگی زهرا حنکیر، نویسنده و روزنامه‌نگار لبنانی-بریتانیایی منتشر شد و مجله آمریکایی تایم قسمتی از این کتاب را که مربوط به تاریخچه خط چشم و سرمه در ایران است با خوانندگان خود به اشتراک گذاشت. حنکیر در این فصل از کتاب که بخش‌هایی از آن را در اینجا می‌توانید بخوانید، به تاریخ سرمه در ایران و توصیه‌های دینی به استفاده از آن پرداخته و جایگاه آن را در دنیای امروزی ایران بررسی کرده است.

دهه‌هاست که در جهان غرب خط چشم پایه ثابت کیف‌های آرایشی بوده، در حالی که در ایران استفاده از سرمه به قرن‌ها پیش باز می‌گردد. این پودر سیاه رنگ علاوه بر زیبایی بخشی به چشمان بسیاری از زنان ایرانی، نمادی نوستالژیک است و آن‌ها را به میراث و سنت‌های اجدادی خود پیوند می‌دهد.

قدمت دستورالعمل‌های سرمه حداقل به دو هزار سال پیش باز می‌گردد؛ زمانی که استفاده از لوازم آرایشی در ایران باستان چه برای مردان و چه برای زنان یک هنجار فرهنگی بود. آن‌ها برای تهیه سرمه سنگ‌های مختلف را آسیاب می‌کردند و پودر بسیار ریز حاصل از آن را در یک ظرف شیشه‌ای می‌ریختند.

با این حال مردم ایران به دلایلی فراتر از زیبایی به استفاده از سرمه روی آوردند. این آرایش تیره چشمانشان را از هوای بد و ارواح شیطانی دور نگه می‌داشت و با خواص دارویی که داشت مژه‌ها را پرپشت می‌کرد. سرمه همچنین به وضعیت تاهل زنان اشاره داشت و به نوعی نشان‌دهنده زنانگی آن‌ها بود. استفاده از سرمه تقریبا در بین همه رواج داشت؛ از عشایر و قبیله‌ها گرفته تا زنان شهری و روستایی. در دوران قاجار هم زنان دربار بعد از حمام از حنا و سرمه به عنوان روتین پوستی خود استفاده می‌کردند.

اهمیت تاریخی سرمه را می‌توان در ادبیات فارسی و در مجسمه‌های ایلام باستان با چشم‌های سرمه کشیده دید. علاوه بر آن برخی افسانه‌های ایرانی هم هستند که به سرمه خواص جادویی نسبت داده‌اند. در یکی از این افسانه‌ها «سرمه سلیمانی» به مردم قدرت فهمیدن رازهای جهان را می‌داد و کسانی که از «سرمه زیرک» استفاده می‌کردند می‌توانستند از دیدها پنهان و نامرئی شوند.

علاوه بر نقشی که سرمه در داستان‌ها و مناسک ایران باستان داشته، استفاده از این پودر سیاه رنگ از آیین‌های مذهبی هم سرچشمه گرفته است. این ماده آرایشی عموما در کشورهای اسلامی به شرط اینکه برای جلب توجه استفاده نشود، حلال یا مباح معرفی می‌شود. این باور از بعضی روایات سرچشمه می‌گیرد که پیامبر (ص) از اثمد، نوعی سرمه، هم برای زیبایی و هم دارویی استفاده و به دیگران هم آن را توصیه می‌کردند.

امام جعفر صادق(ع) و امام محمد باقر (ع) هم آن را برای رشد مژه، بهتر شدن دید چشم و حتی بهبود تنفس مفید می‌دانستند. طبق یکی از روایت‌های اسلامی از ابوهریره، یکی از یاران پیامبر اسلام، به کسانی که وارد بهشت می‌شوند، جوانی جاودانه و سرمه‌ای برای پلک‌هایشان هدیه داده می‌شود.

همانقدر که اهمیت تاریخی و مذهبی سرمه غیرقابل انکار است، از نقش پررنگ آن در چشم‌انداز زیبایی ایران معاصر هم نمی‌توان چشم‌پوشی کرد. با توجه به راه‌های محدود ابراز وجود و قوانینی که برای ظاهر زنان وضع شده، آرایش صورت به خصوص چشم‌ها برای زنان ایرانی اهمیت دوچندانی دارد.

زنان ایرانی چندین دهه است که برای بیان فردیت خود به طور خلاقانه و پیوسته به لوازم آرایشی به ویژه رژ لب، لاک ناخن، خط چشم و سرمه روی آورده‌اند. براساس داده‌های انجمن واردکنندگان لوازم آرایشی، بهداشتی و عطری ایران در سال 2016، زنان در کشور سالانه 2/1میلیارد دلار برای محصولات آرایشی هزینه می‌کنند که ایران را به دومین مصرف‌کننده بزرگ منطقه پس از عربستان سعودی تبدیل می‌کند.

اگرچه نسل‌های جوان در ایران به‌طور فزاینده‌ای به سمت خط چشم‌های معتبر و تقلبی بین‌المللی گرایش پیدا کرده‌اند، اما میراث سرمه باقی مانده است. ورود این برندها و سایر لوازم آرایشی چشم جدید به بازار جذابیت سرمه را تحت تاثیر قرار داده اما بسیاری از کسب‌وکارهای داخل ایران از لوازم آرایشی سنتی مثل سرمه الهام می‌گیرند تا تعادلی بین سنت و مدرنیته ایجاد کنند. صرف‌نظر از این تغییرات، شیوه‌های تاریخی مرتبط با سرمه هنوز از خاطر نسل‌های قدیمی‌تر زنان شهرنشین ایرانی نرفته است.

کتایون نژاد طاهری، آرایشگر 61 ساله تهرانی، تجربیات خود را با سرمه به یاد می‌آورد؛ اینکه چقدر سرمه می‌توانست زیبایی را دوچندان و مژه‌ها را پرپشت کند. شیرین نشاط، هنرمند و فیلمساز ایرانی ساکن نیویورک هم در دوران نوجوانی با سرمه‌ای که مادرش در خانه با سوزاندن بادام درست کرده بود چشمان خود را سیاه می‌کرد و هنوز هم مقداری سرمه در وسایل آرایشی خود نگه می‌دارد تا یادآور ریشه‌‌اش باشد. نفوذ سرمه در ایران گواهی بر اهمیت فرهنگی آن است. با وجود اینکه سلیقه افراد با گذر زمان تغییر می‌کند، سرمه به‌عنوان میراث ایرانی باقی می‌ماند.