درباره کوبا؛ سرزمین شکر، کاسترو و بوکس
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| این هفته بعد از ۲۲ سال رئيس‌جمهور کوبا به ایران سفر کرد. ۲۲ سال پیش و در بهار سال ۱۳۸۰، فیدل کاسترو که البته عنوان دقیقش نه رئيس‌جمهور که رئيس شورای دولت کوبا بود، در پاسخ به سفر تابستان سال ۱۳۷۹ رئیس‌جمهور وقت ایران به هاوانا، به تهران سفر کرد و با رهبر انقلاب، سیدمحمد خاتمی و سایر مسئولین کشورمان دیدار کرد. به این بهانه نگاهی کردیم به این کشور و مختصات جغرافیایی، جمعیتی، تاریخی، اقتصادی و فرهنگی آن را برای شما روایت کردیم.
کوبا کشوری است که از نظر جغرافیایی در منطقه آمریکای مرکزی و از نظر فرهنگی در منطقه آمریکای لاتین قرار می‌گیرد. کشوری با تاریخی که دست‌کم به ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. با این حال این کشور در سال‌های نیمه دوم قرن بیستم و با انقلاب سوسیالیستی و ضدآمریکایی خود و رهبری فیدل کاسترو به کشوری معروف در جهان تبدیل شد. در ایران هم بررسی مقالات موجود در پایگاه تخصصی مجلات نور نشان می‌دهد که توجه ایرانیان به این کشور تقریبا از همان زمان یعنی ۶۰سال پیش و از ابتدای دهه ۴۰ شمسی جلب شده است. اما از کوبا چه می‌دانیم و چه باید بدانیم؟
جغرافیا
مجمع‌الجزایری است متشکل از حدود ۴هزار و ۲۰۰ جزیره در شمال دریای کارائيب در محل تلاقی خلیج مکزیک و اقیانوس اطلس در جنوب ایالات متحده آمریکا. از کوبا تا فلوریدا فقط ۱۵۰کیلومتر راه است و دلیل جامعه کوبایی مهاجر در این ایالت و به‌طور مشخص شهر میامی نیز همین است. کشورهای دیگر همسایه کوبا عبارتند از باهاما، مکزیک، هائیتی و جامائيکا.
برخلاف آنچه ممکن است تصور کنید کوبا کشور خیلی کوچکی نیست و تقریبا اندازه استان اصفهان ما مساحت دارد. کوبا در واقع نام جزیره اصلی این مجمع‌الجزایر است و ۱۰۴هزار کیلومتر مربع از ۱۱۰هزار کیلومتر مربع مساحت کوبا مربوط به همین جزیره اصلی است که ۱۲۵۰کیلومتر طول دارد و هفدهمین جزیره بزرگ جهان از نظر مساحت است.
اراضی کوبا عمدتا دشت‌های مسطح است ولی کوهستان‌هایی هم دارد و مرتفع‌ترین نقطه کشور کوهی است به ارتفاع حدودا ۱۹۷۵متر. آب و هوای کشور گرمسیری است و بارانی به تبع منطقه استوایی آن. تقریبا از اردیبهشت تا مهر هر سال فصل باران است. حوالی شهریور تا مهر هم باد و باران می‌تواند طوفان در کشور ایجاد کند.
مردم
حدود ۱۱میلیون نفر در کوبا زندگی می‌کنند. نرخ زاد و ولد در کوبا در حال حاضر پایین است. در سال ۱۹۶۰ هر زن کوبایی به طور متوسط ۴بچه به دنیا می‌آورد ولی ۶۰سال بعد و در سال ۲۰۲۰، این میزان به ۳ بچه به ازای هر دو زن رسیده است. یکی از دلایل این موضوع دسترسی نامحدود به امکان سقط جنین قانونی است. آمارهای بین‌المللی نشان می‌دهد بین سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ هر سال تقریبا ۳۰۰هزار زن کوبایی باردار شدند که از این میزان ۱۹۰هزار بارداری ناخواسته بوده است. در مجموع هم هر سال در این کشور ۱۴۷هزار سقط جنین اتفاق افتاده است یعنی نیمی از زنانی که باردار شدند نوزاد خود را سقط کردند.
مهاجرت یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های کوباست. در اوایل قرن بیستم و به‌طور مشخص از سال ۱۸۹۹ تا ۱۹۳۰ بسیاری از اروپا و به طور مشخص از اسپانیا به این کشور مهاجرت کردند ولی از سال ۱۹۶۰ به بعد و بعد از انقلاب سوسیالیستی در این کشور، بسیاری این کشور را به مقصد کشورهای دیگر و به‌طور مشخص آمریکا ترک کردند تا جایی که امروز، در آمریکا ۲میلیون و ۸۵۰هزار نفر کوبایی - آمریکایی زندگی می‌کنند.
از نظر نژادی برخلاف آنچه تصور می‌شود، کوبا یک کشور سیاه‌پوست نیست و دو سوم از مردم این کشور از نژاد سفید هستند. با این حال در این زمینه اختلاف نظر وجود دارد و حتی برخی با استناد به داده‌های ژنتیکی می‌گویند اغلب مردم کوبا ریشه‌های آفریقایی دارند و در اصل سیاه هستند.
از نظر دینی، اگرچه حدود یک‌سوم از جمعیت در حال حاضر خود را مذهبی نمی‌دادند ولی مسیحیت کاتولیک در صدر دین‌های کشور قرار دارد و می‌شود گفت که تقریبا از هر سه نفر یک نفر مسیحی کاتولیک است. کوبا کشوری سکولار است ولی با اصلاح قانون اساسی از ۱۹۹۲ توصیف الحادی از دولت خود را کنار گذاشته است. زبان غالب مردم منطبق با سابقه استعماری اسپانیایی است. کوبا یکی از باسوادترین کشورهای جهان است و فقط ۲/۰درصد از کشور سواد ندارند. دلیل این موضوع آموزش رایگان و اجباری بودن مدرسه تا سن ۱۵سالگی است.
تاریخ
در این بخش نمی‌خواهیم خیلی به صورت باستانی تاریخ کوبا را مورد بحث قرار دهیم. صرفا بدانید که تا قبل از ورود کریستف کلمب به کوبا هم این کشور محل زندگی اقوام بومی بوده است. کلمب در اکتبر سال ۱۴۹۲ کوبا را کشف کرد و ۱۹سال بعد اولین شهرک برای اسپانیایی‌ها در این کشور تاسیس شد. آن‌ها یک سیستم فئودالی به راه انداختند و بومیان را استثمار کردند و از نیروی کار و زمینهای آنان عمدتا برای به دست آوردن محصول و به طور عمده شکر استفاده کردند.
وضعیت تقریبا تا نیمه قرن هجدهم به این شکل پیش رفت و تنها نکته مهم این بود که به خاطر ورود مهاجرین از اروپا، بیماری‌های عفونی زیادی وارد کوبا شد که مردمان بومی در برابر آن‌ها مقاومتی نداشتند و عملا بسیاری از آنان در طول صد سال بعد از ورود اسپانیایی‌ها جان خود را به خاطر این بیماری‌ها از دست دادند.
اما تحول بعدی در سال حوالی سال ۱۷۵۰ رخ داد و در جریان جنگی به نام جنگ ساله بریتانیا توانست بخشی از کوبا را تصرف کند ولی بعد از آن این کشور را با فلوریدا که تحت سلطه اسپانیا بود به اصطلاح خودمان تاخت زد و اسپانیایی‌ها در کوبا ماندگار شدند. در قرن نوزدهم تلاش‌هایی استقلال‌طلبانه در کوبا ایجاد شد که تقریبا همگی شکست خورد ازجمله تلاش یک مخالف تبعیدی به نام خوزه مارتی که حزب انقلابی کوبا را در نیویورک در سال ۱۸۹۲ تاسیس کرد ولی در نهایت سه سال بعد در نبرد کشته شد. مارتی بعد از آن به عنوان یکی از قهرمانان ملی کوبا به حساب می‌آید.
در جریان جنگی بین اسپانیا و آمریکا در سال ۱۸۹۸ معاهده‌ای به نام پاریس امضا شد که به موجب آن اسپانیا، پورتوریکو، فیلیپین و گوام را به مبلغ 20 میلیون دلار به ایالات متحده واگذار کرد و کوبا نیز کشوری تحت الحمایه آمریکا شد. چهار سال بعد، جمهوری کوبا استقلال رسمی از آمریکا به دست آورد ولی طبق قانون اساسی حق مداخله در این کشور و نظارت بر امور مالی و روابط خارجی آن را حفظ کرد و نیز یک پایگاه دریایی به نام گوانتامو را از کوبا اجاره کرد که زندان بدنام آمریکا در آن تاسیس شده است.
از آن زمان تا سال ۱۹۴۰ کوبا تقریبا درگیر مشکلات متعدد سیاسی و بالطبع اقتصادی بود تا اینکه در سال ۱۹۴۰ و با یک قانون اساسی جدید تقریبا به ساحل آرامش رسید و توانست رفاه به خصوص برای طبقه متوسط ایجاد کند اما این فقط آرامش قبل از طوفان بود. در سال ۱۹۵۲ یک انتخابات در کوبا برگزار شد و فولخنسیو باتیستا که پیش از این یک دوره رئیس‌جمهور کوبا بود یکی از شرکت‌کنندگان آن بود.
بعد از باخت در انتخابات او کودتایی نظامی انجام داد و با کمک آمریکا نظامی دیکتاتوری و البته سرمایه‌داری در این کشور ایجاد کرد که اگرچه کشوری پیشرفته با بالاترین میزان مصرف سرانه گوشت، سبزیجات، غلات، اتومبیل، تلفن و رادیو در آمریکای لاتین بود ولی در عین حال یک‌سوم جمعیت آن فقیر و حدود یک چهارم جمعیت جویای کار بیکار بودند
و این زمینهای شد برای انقلاب سوسیالیستی کوبا در سال ۱۹۵۸.فیدل کاسترو متولد ۱۹۲۶ بود و از حدود بیست سالگی با هدف کاهش رنج طبقه ضعیف در کوبا تلاش می‌کرد. در دوران دیکتاتوری باتیستا او یک بار به جرم کودتای نافرجام به زندان افتاد ولی حدود ۳ سال بعد با قایقی، به همراه حدود هشتاد نفر از همفکران و یارانش ازجمله ارنستو چه‌گوارا به کوبا بازگشت و در دو سال بعد جنگی چریکی علیه حکومت به راه انداخت تا اینکه در نهایت در ابتدای سال ۱۹۵۹ رژیم باتیستا سقوط کرد.
آمریکا در ابتدا از این انقلاب در ظاهر ابراز خشنودی کرد ولی بعد از آن مواردی مثل سلب مالکیت مالکان بزرگ آمریکایی از اراضی کشاورزی باعث شد که از سال ۱۹۶۰ تحریم‌های آمریکا علیه کوبا آغاز شود. کاسترو در همان سال قراردادی برای همکاری با شوروی امضا کرد و رسما به بلوک چپ جهان پیوست و در بسیاری از عملیات‌های نظامی این بلوک در جهان مشارکت داشت و مثلا حتی به یمن جنوبی در خاورمیانه یا به سوریه در جریان جنگ یوم کپور هم نیروی نظامی یا مستشار فرستاد. پس از آن آمریکا بارها برای ترور شخص کاسترو و سقوط دولت وی تلاش کرد ازجمله یک حمله نظامی در بهار سال ۱۹۶۱ موسوم به حمله خلیج خوک‌ها که به شکست سنگین تبعیدی‌های کوبایی تحت حمایت آمریکا انجامید.
به هر ترتیب دوران کاسترو از ۱۹۵۹ تا ۲۰۰۸ به مدت تقریبا ۵۰ سال ادامه پیدا کرد. مهمترین بحران این سال‌های کاسترو بحران اقتصادی به‌تبع تحریم‌های شدید آمریکا بود و بعد از آن فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ که باعث شد کوبا سالانه ۴ تا ۶ میلیارد دلار کمک مالی و به تبع آن یک سوم تولید خود را از دست بدهد.
بعد از فیدل برادرش رائول به عنوان رئيس کشور منصوب شد و برخی از آزادی‌های سیاسی و اقتصادی را به کوبا بازگرداند. یکی از مهمترین موارد آزادی، آزادی خروج از کشور به طور آزادانه بود که در سال ۲۰۱۳ برقرار شد. در سال ۲۰۱۴ نیز اوباما نخستین رئيس‌جمهور آمریکا در هشتاد‌وهشت سال پیش از آن شد که به کوبا سفر کرد.
دوران کاستروها در سال ۲۰۱۸ با کناره‌گیری رائول کاسترو از حزب کمونیست به پایان رسید و قانون اساسی جدیدی در سال ۲۰۱۹ تصویب شد که اگرچه در آن گفته شد حزب کمونیست تنها حزب سیاسی مشروع است ولی مالکیت خصوصی و حقوق سرمایه‌گذاری شرکت‌های چند ملیتی به رسمیت شناخته شد. در آخرین مرحله از حرکت کوبا به سمت معیارهای غربی نیز در سپتامبر سال گذشته میلادی یعنی ۲۰۲۲ ازدواج همجنسگرایان در این کشور قانونی شد.
اقتصاد
کوبا هنور هم دولتی سوسیالیستی است و بیشتر منابع تولید دولتی هستند و بیشتر نیروی کار هم در استخدام دولت است. با این حال سهم بخش خصوصی از آغاز اصلاحات در کوبا در قرن بیست‌ویکم نسبت به قبل از آن حدود چهار برابر رشد کرده است. تولید ناخالص داخلی کوبا ۱۰۷میلیارد دلار است و درآمد سرانه ۲۲هزار دلار. وضعیت کشور از نظر مسکن برای شهروندان مناسب است و تقریبا ۸۵درصد از مردم خانه خودشان را دارند ولی از نظر مواد غذایی نه (حدود دو سوم کل مواد غذایی وارداتی است) و تقریبا همه مردم وابسته به جیره‌ای هستند که دولت به آن‌ها می‌دهد.
همین موضوع و البته مسایل دیگری باعث شده که دیده‌بان حقوق بشر کوبا بگوید در سال ۲۰۲۳ تقریبا ۸۸درصد از مردم این کشور در فقر زندگی می‌کنند مخصوصا بعد از آنکه ترامپ تحریم‌های جدیدی علیه کوبا اعمال کرد و این تحریم‌ها در دوران بایدن نیز باقی مانده است.صادرات اصلی کشور شکر است و البته محصولات دیگری مثل تنباکو (سیگارهای برگ معروف). مهمترین منبع معدنی کوبا نیکل است و تقریبا ماهی ۲۵۰هزار نفر توریست نیز به کوبا سفر می‌کنند.
سلامت
یکی از معروف‌ترین صنایع کوبا در جهان صنعت سلامت است. حتی ایران نیز در دوران کرونا برای تولید واکسن مشارکتی با کوبا داشت. پس از انقلاب سوسیالیستی کوبا یک سیستم بهداشت عمومی رایگان ایجاد کرد و همین باعث شده که امید به زندگی در کوبا تقریبا ۸۰ سال باشد. همچنین مرگ و میر نوزادان از ۳۲ مرگ به ازای هر هزار نفر پیش از انقلاب کوبا به حدود ۵ مورد در هر هزار نفر رسیده است. کوبا بالاترین نسبت پزشک به جمعیت در جهان را دارد و کادر درمان آموزش دیده در این کشور در حدود ۷۰ کشور جهان فعال هستند.
فرهنگ و هنر
پس از انقلاب کوبا و با سرمایه‌گذاری دولتی موسیقی و رقص در کوبا بسیار جدی گرفته شد. موسیقی در کوبا برگرفته از فرهنگ اسپانیایی و البته با تلفیق با برخی از عناصر آفریقایی است. ارنستو لکوئونا و چوچو والدس پیانیست‌های معروف این کشور هستند. کوبا در عرصه ورزش، در سطح جهان در بوکس مشهور است. تا سال 2022، ورزشکاران کوبایی موفق به کسب 235 مدال المپیک (84 طلا) شدند که بیشترین آن در بوکس بوده است. فلیکس ساوون و تئوفیلو استیونسون دو اسطوره بوکس کوبا هستند که هر دو متوالی سه مدال طلا در المپیک کسب کرده‌اند.
مشاهیر
غیر از نام‌هایی که تاکنون از آن‌ها نام بردیم، کوبا چندین چهره دیگر هم دارد. مثلا اندی گارسیا بازیگر آمریکایی و مشهور به بازی در پدرخوانده ۳، خانم گلوریا استفان، خواننده و خانم آنا دی آرماس، بازیگر هالیوودی. دو نفر اول کوبایی - آمریکایی هستند و خانم آرماس کوبایی - اسپانیایی. پیت بال رپر معروف هم در یک خانواده کوبایی متولد شده است.
*عکس با استفاده از هوش مصنوعی gencraft از تلفیق فیدل کاسترو و خانم دی آرماس تولید شده است.
