نگاهی به جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| روسیه در روزهای اخیر بالاخره بعد از حدود سه ماه جنگ توانست به نخستین پیروزی خود دست پیدا کند و کل شهر ماریوپول در جنوب شرقی اوکراین را تصرف کند. حالا که جنگ به مرحله فرسایشی رسیده و شاید حتی تا یک‌سال دیگر نیز ادامه پیدا کند و حالا که شاید دامنه آن تا همسایه غربی اوکراین یعنی مولداوی نیز کشیده شود؛ بد نیست که نگاهی داشته باشیم به سرنوشت هم کشورهایی که از دل اتحاد جماهیر شوروی بیرون آمدند. جغرافیا، جمعیت و البته بخش اقتصاد این کشورها را به طور کلی مورد بررسی قرار دادیم و کمی هم نسبت برخی از این کشورها با ایران را بررسی کردیم.
جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم بیست و چهار منطقه زمانی دارد. می‌دانید که منطقه زمانی صفر، طبق یک قرارداد در منطقه گرینویچ واقع شده است. گرینویچ یک محله در جنوب شرقی «لندن بزرگ» است که حدودا ۱۰کیلومتر با مرکز لندن فاصله دارد. از آنجا به سمت غرب که بروید ساعت شما منفی گرینویچ است و از این منطقه عقب‌تر هستید و به سمت شرق که بیایید از گرینویچ جلوتر هستید. تهران و به طور کلی ایران، مثبت ۳ و نیم ساعت (در ساعت زمستانی و بدون جلوکشیدن ساعت‌ها) با گرینویچ فاصله دارد. نیویورک منفی چهار ساعت با گرینویچ فاصله زمانی دارد.
حدود ۳۱ سال پیش، کشوری در جهان داشتیم به نام اتحاد جماهیر شوروی که از ۲۴ منطقه زمانی جهان، ۱۱ منطقه زمانی را در اختیار داشت. از شرق تا غرب آن، حدودا ۱۱ هزار کیلومتر بود و اگر با اتومبیلی که ۱۲۰ کیلومتر در ساعت سرعت دارد می‌خواستید این مسافت را طی کنید؛ ۹۱ ساعت در راه بودید یعنی تقریبا ۴ روز. اگر وسیله شما هواپیمایی بود با سرعت ۷۰۰کیلومتر بر ساعت؛ ۱۵ ساعت باید در راه می‌بودید. غربی‌ترین نقطه آن همین شهر لویو اوکراین بود که این روزها در جنگ، هر ازگاه از آن می‌شنویم و شرقی‌ترینش شهری به نام ایلین در شرق که فقط ۸۰ کیلومتر با آلاسکا، خاک ایالات متحده فاصله دارد. ریشه بحران کنونی اوکراین در همان روزها نهفته است و از این رو بد نیست که جغرافیای این کشور بزرگ که به تنهایی یک ششم کره زمین را تصرف کرده بود بررسی کنیم و جمهوری‌های برآمده از آن را با هم مرور کنیم.
برادر بزرگ
اتحاد جماهیر شوروی رسما در ۵ دی ۱۳۷۰ فروپاشید. بعد از این فروپاشی، ۱۵ جمهوری از دل آن کشور وسیع به وجود آمد. بزرگ‌ترین آن‌ها روسیه بود. این کشور ۷۶ درصد مساحت و ۵۱ درصد جمعیت شوروی در آن زمان را داشت. این کشور همین حالا هم بزرگ‌ترین کشور جهان است. با این حال حدود ۶۰درصد از این کشور، غیرقابل سکونت است و در ۷۷درصد از سرزمین روسیه فقط ۲۷درصد از جمعیت ساکن است.
برای اینکه بتوانید مقایسه‌ای داشته باشید باید بگوییم که بنگلادش، ۱۶۴ میلیون نفر جمعیت دارد و فقط ۱۴۸ هزار کیلومتر مربع جمعیت دارد. یعنی ۱۱۵ برابر کوچک‌تر از روسیه است و حدودا ۲۰ میلیون نفر بیشتر از روسیه جمعیت دارد. با این وجود روایت‌هایی هست که می‌گوید، همین روسیه از گرمایش زمین بیشترین سود را خواهد برد چرا که گرمایش زمین باعث خواهد شد که زمین‌های زیر یخبندان دائمی در این کشور تبدیل به اراضی کشاورزی حاصلخیز شود و این کشور قابل سکونت‌تر باشد.
از پایگاه فضایی تا مذاکرات اتمی
روسیه، برادر بزرگ بود ولی این برادر ۱۴ برادر کوچک‌تر هم داشت. از نظر مساحت، بزرگ‌ترین کشور حاصل اتحاد جماهیر شوروی، قزاقستان بود. ۱۲درصد کل اتحاد جماهیر شوروی متعلق به این کشور بود ولی از نظر جمعیتی کمتر از ۶درصد جمعیت را در اختیار داشت. (جالب است بدانید که ۸۸ درصد از کل مساحت شوروی متعلق به دو کشور استقلال یافته بعد از فروپاشی است: روسیه و قزاقستان). قزاقستان ۲ میلیون و ۷۱۷ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد یعنی مساحت آن بیش از یک میلیون کیلومتر مربع از ایران بیشتر است. جمعیتش هم در این روزها ۱۹ میلیون نفر است که حدودا ۲میلیون نفر از ۳۰سال قبل بیشتر است. این کشور یکی از شرکای ایران در مالکیت دریای خزر نیز به شمار می‌رود.
نام قزاقستان برای ما، یادآور چند مسئله است. یکی از آن‌ها یک پایگاه فضایی به نام بایکونور است که نخستین انسان یعنی یوری گاگارین از آنجا به فضا سفر کرد و هنوز هم ماهواره‌های زیادی از این پایگاه به فضا فرستاده می‌شود. از سوی دیگر، این کشور در حوزه منابع معدنی نیز جایگاه بالایی دارد و به‌طور مشخص دارنده دومین معادن اورانیوم جهان است و حتی در زمانی گفته می‌شد که یک طرح غرب این است که ایران، اورانیوم غنی شده مورد نیاز خود را از این کشور بگیرد. در زمانی مذاکرات هسته‌ای ما نیز در این کشور و به طور مشخص در آلماآتی برگزار می‌شد. این شهر محل برگزاری برخی از مذاکرات هسته‌ای در دولت احمدی‌‌نژاد با گروه ۱+۵ هم بود. آلماآتی، پایتخت سابق قزاقستان است و از سال ۱۹۹۸، پایتخت این کشور به شهر نورسلطان یا همان آستانه منتقل شده که این شهر نیز، محل برگزاری مهم‌ترین مذاکرات در خصوص سوریه بوده است.
زیر سایه برادر بزرگ
دومین کشور بزرگ در مجموعه اتحاد شوروی اوکراین بود. اوکراین هم کشور بزرگی است. دومین کشور بزرگ در قاره اروپا بعد از روسیه که مساحت آن ۶۰۳ هزار کیلومتر مربع است. یعنی تقریبا به اندازه چهار استان شرق و جنوب شرقی ما: سیستان و بلوچستان، کرمان، یزد و خراسان جنوبی. ۴۱٫۳ میلیون نفر در این مساحت زندگی می‌کنند. اوکراین البته در طول تاریخ هم همیشه ذیل روسیه (یا همان شوروی بزرگ) تعریف می‌شده و دلیل همین حمله روسیه نیز این است که روس‌ها نمی‌توانند استقلال سیاسی آن را به رسمیت بشناسند.
طبق یک پیمایش، نزدیک به ۲۰ درصد از جمعیت اوکراین ریشه روسی دارند و بیش از ۵۰درصد این جامعه زبان روسی را بلدند و یک سوم آن‌ها، روسی را زبان اصلی خود می‌دانند. همین موضوع باعث شد که در مناطق شرقی آن و به طور مشخص در سه منطقه شبه جزیره کریمه، دونتسک و لوهانسک، افرادی پیدا شوند که دوست داشته باشند به جای آنکه ذیل پرچم اوکراین زندگی کنند؛ زیر پرچم روسیه بروند و روسیه هم به بهانه آنان تجاوز نظامی خود را مشروع کند.
همسایه شمال شرقی
بعد از این دو کشور، به همسایه خودمان می‌رسیم. ترکمنستان. ترکمنستان تقریبا یک سوم ایران مساحت دارد. مرز ایران با این کشور ۱۴۱۴ کیلومتر است. از منطقه گمیشان در استان گلستان گرفته تا منطقه گرماسی در خراسان رضوی. نام ترکمنستان برای ما آشناست چرا که ما هم منطقه ترکمن صحرا و قوم ترکمن داریم. البته دلایل دیگری نیز در این موضوع اهمیت دارد. مثل اینکه چند سال پیش ترکمنستان مسیر گاز صادراتی خود به ایران را مسدود کرد و باعث مشکلات زیادی به خصوص در شمال کشور ما شد. ترکمنستان نخستین صادرکننده گاز طبیعی و در میان چهار کشور تولیدکننده و صادرکننده نفت در شوروی سابق است و تولید و صادرات پنبه فراوانی نیز دارد.
کشور سمرقند و بخارا
ازبکستان، از نظر مساحت، پنجمین کشور بزرگ استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی است. با این حال از نظر جمعیتی این کشور سومین کشور پرجمعیت در آن اتحادیه پهناور بوده است. در این روزها هم این کشور، با حدود ۳۵ میلیون نفر جمعیت، یکی از کشورهای پرجمعیت در آسیای مرکزی است. اقتصاد ازبکستان بیش از هر چیز مربوط به مواد معدنی از جمله طلا است. ما ازبکستان را هم به خاطر دو شهر تاریخی در تاریخ و ادب فارسی یعنی سمرقند و بخارا و هم به خاطر تیم پاختاکور می‌شناسیم که یک رقیب قوی برای تیم‌های ایرانی در مسابقات باشگاه‌های آسیا است و از شهر تاشکند، پایتخت ازبکستان می‌آید.
روسیه سفید
بلاروس یا روسیه سفید دومین کشوری است که در غرب روسیه قرار دارد و ما می‌خواهیم در این مجموعه از آن یاد کنیم. این کشور همچنین نخستین کشور در میان این فهرست است که کمتر از یک درصد خاک اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می‌داده است. به طور کلی از میان ۱۵کشور اتحاد جماهیر شوروی، سهم ۱۰کشور از آن کشور عظیم، کمتر از یک درصد خاک بوده است. کشوری که قرابت خاصی با پوتین و روسیه دارد و حتی در جنگ اوکراین گفته شد که شاید از طریق این کشور، حمله‌ای علیه اوکراین نیز صورت گیرد. (اوکراین در جنوب بلاروس قرار دارد). اقتصاد بلاروس، چه در حوزه صنعت و چه در حوزه کشاورزی، تحت کنترل دولت است.
ترک‌های شوروی
قرقیزها، موقعیت استراتژیکی در منطقه آسیای مرکزی دارند. از این نظر که از یک طرف همسایه چین و از سوی دیگر همسایه روسیه هستند. منابع طلا و اورانیوم دارند ولی بیش از هر چیز به اقتصاد این دو کشور وابسته هستند. اغلب مردم این کشور ترک‌تبار هستند ولی این کشور در کنار قزاقستان، دو کشوری هستند که بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هم زبان روسی را به عنوان زبان رسمی نگه داشته است.
هم‌ریشه‌ها
نزدیک‌ترین ملت در اتحاد جماهیر شوروی به ما، تاجیکستان بود. کشوری که آن را به پایتختش یعنی دوشنبه می‌شناسیم. این کشور کشوری نسبتا فقیر در میان اتحادهای جماهیر شوروی است با وجود اینکه گفته می‌شود منابع نفت و گاز زیادی را در اختیار دارد. یکی از مشکلات این کشور هم افراط گرایی با ادعای اسلامی است و به همین دلیل هر ازگاهی نیز با ایران، به مشکلاتی برمی‌خورد چرا که ایران را به حمایت از جریان‌های اسلامی خود متهم می‌کند. با این حال رابطه اخیرا خوب شده و همین چند روز پیش ایران نخستین کارخانه پهپادی خود در خارج از کشور را در این کشور افتتاح کرد.
تنها کشور شیعه شوروی
شاید جالب باشد اگر بدانید که بیش از ۹۵ درصد مردم آذربایجان، مسلمان و بیش از ۹۰ درصد این مسلمانان شیعه هستند. این موضوعی است که در ۵ کشور مسلمان‌نشین دیگر در اتحاد جماهیر شوروی دیده نمی‌شود. نکته جالب توجه دیگر این است که به نسبت مساحت، آذربایجان یکی از کشورهای پرجمعیت در اتحاد جماهیر شوروی بوده است و آن زمان ۷ میلیون جمعیت داشته که از جمعیت کشوری مثل ترکمنستان هم بیشتر بوده است.
همین حالا هم آذربایجان بیش از ۱۰ میلیون جمعیت دارد و این در حالی است که سه استان گوش شمال غربی ما روی هم به اندازه این کشور جمعیت ندارند. در مورد آذربایجان، آخرین خاطره جمعی ما جنگ قره باغ است و در عین حال این اطلاعات را هم داریم که باکو، به عنوان مرکز اقتصادی این کشور است و دو بال پیشرفت اقتصادی آن یعنی نفت از گذشته و توریسم در سال‌های اخیر، ریشه در این شهر دارد که خیلی هم تلاش شده و می‌شود که شهری اروپایی جا زده شود.
خاتون شوروی
ایرانی‌ها در سال‌های اخیر به گرجستان توجه زیادی کردند. کشوری به اندازه استان هرمزگان ما که برای بسیاری دروازه اروپا بود. این کشور اما در سال‌های دور، یکی از اجزای اتحاد جماهیر شوروی بود و جنگ‌های بعدی روسیه در آنجا از مسئله آبخازیا گرفته تا اوستیای جنوبی ریشه در همین تاریخ داشته است. گرجستان اقلیم مناسبی برای کشاورزی دارد و صنعت قابل ملاحظه‌ای دارد ولی در سال‌های اخیر بیش از هر چیز به عنوان یک مقصد توریستی چه برای ایرانیان و چه برای دیگر مردمان دیگر کشورها درآمده است به نوعی که گفته شده این کشور در سال پیش از کرونا میزان حدود ۱۰ میلیون توریست بوده که سه برابر جمعیت این کشور است.
۵ کشور بسیار کوچک
در میان ۱۵ کشوری که از دل اتحاد جماهیر شوروی درآمد، ۵ کشور، از زمره کشورهای بسیار کوچک هستند. این پنج کشور به ترتیب مساحت عبارتند از: لیتوانی، لاتویا، استونی، مولداوی و ارمنستان که جمعا، ۲۳۸ هزار کیلومتر مربع وسعت دارند یعنی به اندازه جمع استان کرمان و خوزستان. جمعیت این پنج کشور در زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی هم ۱۵ میلیون و پانصد هزار نفر بوده است. در میان این کشورها فقط ارمنستان است که همسایه ایران است و چهار کشور دیگر در نوار مرزی بین اروپا و روسیه یا همان شوروی سابق قرار دارند.
از میان این پنج کشور، سه کشور لیتوانی، لاتویا و استونی عضو ناتو و اتحادیه اروپا هستند. مولداوی هم که این روزها حرف حمله روسیه به آن را می‌شنویم؛ عضو ناظر در ناتو است. در این کشور یک جمهوری خودمختار به نام ترانس‌نیستریا، وجود دارد که هیچ کشوری آن را به رسمیت نشناخته و مشتاق الحاق به روسیه است و گفته شده ممکن است روسیه در ادامه جنگ اوکراین این منطقه که با اوکراین هم مرز است را تصرف کند. تیم شریف مولداوی که در لیگ قهرمانان اروپا توانست رئال مادرید را شکست دهد مربوط به همین منطقه است.
