مهاجرت به سرزمین یخ‌‌ها| مرور وضعیت اقتصادی ایرانیان در روسیه
از فریلنسری و آموزش زبان تا تجارت رمزارز؛ اقتصاد زندگی ایرانیان در روسیه چگونه شکل گرفته است؟
هفت صبح| روسیه طی سال‌های اخیر در میان مقاصد مهاجرتی ایرانیان جایگاهی ویژه پیدا کرده است. جاذبه‌های دانشگاهی، شرایط نسبتا آسان‌تر مهاجرتی، هزینه‌های تحصیلی پایین و نزدیکی جغرافیایی، هزاران نفر را به سوی شهرهایی همچون مسکو، سن‌پترزبورگ، کازان، نووسیبیرسک و ولادی‌وستوک سوق داده است. اما آنچه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، وضعیت اقتصادی ایرانیان ساکن این کشور است.
کسانی که در میان تنش‌های سیاسی، نوسانات ارزی و فرصت‌های دیجیتال، کوشیده‌اند تصویری پایدار از زندگی برای خود ترسیم کنند. در این گزارش، به واکاوی وضعیت معیشتی، مالی و کاری ایرانیان مقیم روسیه پرداخته می‌شود. اطلاعات استخراج‌شده از گفت‌وگوهای پویای گروه‌های اجتماعی، صرافی‌ها، مؤسسات آموزشی و شرکت‌های مهاجرتی، تصویر دقیقی از زیست اقتصادی ایرانیان در این کشور ارائه می‌دهد.
چهره‌های متنوع اقتصاد در تبعید
طیف فعالیت اقتصادی ایرانیان در روسیه گستردگی قابل‌توجهی دارد. بخشی از مهاجران در قالب دانشجو وارد روسیه شده‌اند و اکنون در کنار تحصیل، فعالیت‌های اقتصادی خرد یا آنلاین را پیگیری می‌کنند. برخی دیگر از طریق کسب‌وکارهای خدماتی، آموزش، طراحی گرافیک، مدیریت صفحات اجتماعی، خدمات زبان و ترجمه، به درآمدهای پایدار رسیده‌اند.
در فضای شبکه‌های اجتماعی و کانال‌های ارتباطی مهاجران، دعوت‌های متعددی برای همکاری در زمینه فریلنسینگ، بازاریابی دیجیتال، آموزش زبان‌های خارجی، تولید محتوای ویدئویی و حتی طراحی برای صرافی‌های ارز دیجیتال دیده می‌شود. عبارت‌هایی از این دست: «بیزینس خود را با من آغاز کن»، «درآمد ارزی با یک لپ‌تاپ و اینترنت» و «با زبان روسی درآمدسازی کن»، به‌وضوح گویای جهتی است که مهاجران ایرانی در آن حرکت می‌کنند.
بخش قابل‌توجهی از این فعالیت‌ها وابسته به بازارهای فرامرزی و ارتباطات آنلاین است، نه بازار کار داخلی روسیه. همین مسئله باعث شده تا برخی از ایرانیان در شرایط بهتری نسبت به مهاجران دیگر قرار گیرند؛ چراکه منبع درآمد آنها تحت تاثیر مستقیم نرخ دستمزدهای محلی نیست و به اقتصاد بین‌الملل گره خورده است.
هزینه‌ها، چالش بزرگ شهری
در کنار جریان‌های اقتصادی نوظهور، زندگی در شهرهای بزرگ روسیه با هزینه‌هایی همراه است که فشار قابل‌توجهی بر مهاجران وارد می‌کند. بررسی نرخ اجاره استودیوهای مسکونی در مناطق مختلف نشان می‌دهد که اجاره‌بهای یک واحد مسکونی کوچک برای دو نفر، بین ۴۵ تا ۶۰ هزار روبل در ماه است. اگر نرخ تبدیل روبل به تومان را بر پایه حدود 1000 تومان در نظر بگیریم، هزینه ماهانه سکونت برای یک خانواده کم‌جمعیت در روسیه، حدود 45 تا 60 میلیون تومان خواهد بود.
این رقم بدون در نظر گرفتن هزینه‌های غذا، حمل‌ونقل، درمان، بیمه، پوشاک و سایر مخارج روزمره است. افزون بر آن، هزینه ثبت اقامت (ریجستری) نیز به‌صورت جداگانه اخذ می‌شود و طبق پیام‌های منتشرشده، سه‌ماهه آن حدود ۵ هزار روبل قیمت دارد. در چنین شرایطی، بسیاری از مهاجران با درآمدهای ریالی یا شغل‌هایی با دستمزدهای پایین محلی، فشار اقتصادی مضاعفی را تحمل می‌کنند. حتی در میان کسانی که درآمد ارزی دارند نیز، نوسانات نرخ ارز داخلی ایران و محدودیت‌های انتقال پول، سبب بی‌ثباتی اقتصادی شده است.
دانشجویان؛ معادله‌ای پیچیده میان آموزش و هزینه
دانشجویان ایرانی، سهم بزرگی از جمعیت مهاجر را در روسیه تشکیل می‌دهند. دانشگاه‌هایی نظیر فدرال کازان، سینرژی، پاولوف، سچینوا و نووسیبیرسک، پذیرای تعداد زیادی از دانشجویان رشته‌های پزشکی، دندان‌پزشکی، داروسازی، مهندسی و اقتصاد هستند.اما مسیری که برای تحصیل طی می‌شود، با دشواری‌هایی همراه است. گزارش‌های منتشرشده از سوی دانشجویان نشان می‌دهد که سخت‌گیری‌های آموزشی در برخی دانشگاه‌ها، سبب شده تعدادی از دانشجویان در امتحانات میان‌دوره یا پایان‌ترم موفق نباشند و در معرض اخراج قرار گیرند.
در یکی از پیام‌های عمومی، تأکید شده بود که فقط ۳۰ نفر از حدود ۱۰۰ داوطلب شرکت‌کننده در آزمون شیمی دانشگاه فدرال کازان موفق به قبولی شده‌اند. دیگران یا ناگزیر به انتقال به دانشگاهی دیگر هستند یا ریسک بازگشت به کشور را می‌پذیرند. از طرفی، فرآیند انتقال نیز با چالش‌هایی همراه است. دانشجویی که نتواند نمرات خود را از دانشگاه دریافت کند، امکان ادامه تحصیل در دانشگاهی دیگر را نخواهد داشت و عملاً سرمایه‌گذاری مالی خانواده از بین خواهد رفت.
هزینه تحصیل در این دانشگاه‌ها نیز، با وجود آنکه نسبت به اروپا پایین‌تر است، همچنان برای خانواده‌های طبقه متوسط در ایران سنگین محسوب می‌شود. شهریه سالانه رشته‌های پزشکی، بین ۳ تا ۵ هزار دلار قیمت دارد. این رقم، به اضافه هزینه‌های زندگی، مهاجرت، ترجمه مدارک، بیمه و اقامت، مجموعاً بار مالی قابل‌توجهی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند.
ارتباطات بانکی؛ تسهیل برای تجار، محدودیت برای شهروندان
یکی از مزایای اقامت ایرانیان در روسیه نسبت به کشورهای غربی، امکان استفاده بهتر از سیستم بانکی در سطح تجاری است. روابط مالی میان ایران و روسیه به نسبت دیگر کشورها وضعیت مطلوب‌تری دارد. پس از تحریم‌های سنگین اقتصادی، دو کشور تلاش کرده‌اند تا زیرساخت‌های مالی دوجانبه را بهبود بخشند. ایجاد ارتباط بین بانکی، استفاده از ارزهای ملی در مبادلات و اتصال سامانه‌های پیام‌رسان مالی از جمله این اقدامات بوده است.
با این حال، این تسهیلات عمدتاً در اختیار فعالان اقتصادی، شرکت‌های بازرگانی و صادرکنندگان قرار گرفته است. برای شهروندان عادی، افتتاح حساب بانکی رسمی، انتقال وجه به خارج از کشور، دریافت حواله یا حتی پرداخت شهریه دانشگاه، همچنان با پیچیدگی‌هایی مواجه است. بسیاری از مهاجران، به دلیل محدودیت‌های اقامتی یا نداشتن مدارک کامل، امکان افتتاح حساب بانکی را ندارند و ناگزیر به استفاده از صرافی‌ها و خدمات مالی غیررسمی هستند.
صرافی‌ها، شاهراه‌های غیررسمی اقتصاد مهاجرت
صرافی‌ها و کانال‌های حواله ارز، نقش محوری در اقتصاد مهاجران ایرانی در روسیه ایفا می‌کنند. نرخ لحظه‌ای دلار، یورو، تتر، روبل و دیگر ارزها، به‌صورت مداوم در گروه‌ها اعلام می‌شود. حواله‌های روبلی، تسویه‌های آنی، خرید تتر از ایران و تبدیل به روبل در روسیه، یا بالعکس، بخش مهمی از تراکنش‌های مالی مهاجران را شکل می‌دهد.
این شبکه مالی که خارج از چارچوب رسمی بانک‌ها فعالیت می‌کند، اگرچه در تسهیل مبادلات مالی نقش دارد اما با ریسک‌هایی نیز همراه است. نبود نظارت قانونی، امکان کلاهبرداری، نبود ضمانت اجرایی و نوسانات شدید نرخ ارز، از جمله تهدیدهایی است که در این حوزه مشاهده می‌شود.
روسیه؛ ایستگاه موقت یا خانه‌ای دوم؟
بخش دیگری از ایرانیان مقیم روسیه، به کشور میزبان صرفاً به‌عنوان سکوی پرتاب نگاه می‌کنند. مسیرهای مهاجرتی به فنلاند، آلمان، فرانسه، انگلستان و حتی آمریکا، از طریق روسیه تبلیغ می‌شود. شرکت‌های مهاجرتی وعده می‌دهند که با اخذ ویزا از طریق روسیه، ترانسفر به کشورهای دیگر آسان‌تر خواهد شد.
برخی از این تبلیغات، بر پایه واقعیات قرار دارد و گروهی موفق به مهاجرت از این مسیر شده‌اند. اما مواردی از سردرگمی، اتلاف منابع مالی، ناکامی در اخذ ویزا و افتادن در دام شبکه‌های غیرقانونی قاچاق انسان نیز گزارش شده است. نبود نظارت دقیق بر فعالیت مؤسسات مهاجرتی، گاه منجر به بحران‌هایی می‌شود که نه‌فقط فرد مهاجر، بلکه خانواده‌اش در ایران را نیز متضرر می‌کند.
روایت امروز، مسئولیت فردا
اقتصاد مهاجرت، پدیده‌ای پیچیده، چندوجهی و متأثر از ساختارهای داخلی و بین‌المللی است. وضعیت ایرانیان مقیم روسیه را نمی‌توان به‌صورت خطی تحلیل کرد. نه سراسر فرصت است، نه انبوهی از بحران. مهاجران فعال و خلاقی وجود دارند که با تکیه بر مهارت‌های دیجیتال، زبان‌آموزی، ارتباطات بین‌المللی و هوشمندی اقتصادی، به وضعیت باثباتی رسیده‌اند. در مقابل، گروه‌هایی نیز هستند که تحت فشار هزینه‌ها، عدم حمایت قانونی و ناپایداری تحصیلی، در وضعیت اقتصادی شکننده به‌سر می‌برند.
در چنین بستری، نقش دولت ایران در تسهیل دسترسی به خدمات مالی، حقوقی، آموزشی و مشاوره‌ای، اهمیت ویژه‌ای دارد. ایجاد کنسولگری‌های فعال، اطلاع‌رسانی دقیق، حمایت از دانشجویان و همکاری با دولت روسیه برای تقویت زیرساخت‌های اقتصادی مهاجران، از جمله اقداماتی است که می‌تواند آینده این گروه را روشن‌تر کند.
