زورآزمایی در زنگزور

آمریکا از این فرصت برای مهار ایران و تقویت جایگاه خود در برابر رقبایی مانند چین و روسیه استفاده میکند
هفت صبح، حسین فاطمی| جنگ میان ایران و اسرائیل، معادلات خاورمیانه و قفقاز جنوبی را دگرگون کرده و فرصتی برای ترکیه، آمریکا و آذربایجان فراهم آورده تا نفوذ خود را در این منطقه حساس گسترش دهند. کریدور زنگزور، مسیری ۳۲کیلومتری در استان سیونیک ارمنستان برای اتصال آذربایجان به نخجوان و سپس ترکیه، به کانون رقابتهای ژئوپلیتیک تبدیل شده است.
ایالات متحده با پیشنهاد اداره این کریدور توسط یک شرکت خصوصی آمریکایی، به دنبال میانجیگری در مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان است، در حالیکه ترکیه، ایدهپرداز اصلی این طرح، از آن برای تقویت جایگاه خود در مسیرهای تجاری آسیای مرکزی بهره میبرد.
این تحرکات میتواند روابط ایران و ترکیه را به دلیل قطع مسیر تجاری تهران-ایروان و تلاش در جهت کاهش نفوذ منطقهای ایران به نقطه شکنندهای برساند. تهران پس از جنگ اخیر، اکنون درگیر بازسازی توان دفاعی و هستهای خود است اما سایر بازیگران ممکن است در حال تعریف موازنه جدید در منطقه باشند. این رقابتها که با دخالتهای آمریکا تشدید شده، قفقاز جنوبی را به صحنهای حساس برای مدیریت سیاسی، امنیتی و دیپلماتیک تبدیل کرده است.
کریدور زنگزور؛ محور رقابتهای ژئوپلیتیک
کریدور زنگزور، مسیری راهبردی برای اتصال باکو به نخجوان از طریق خاک ارمنستان، به گره اصلی مذاکرات صلح میان آذربایجان و ارمنستان تبدیل شده است. این مسیر ۳۲ کیلومتری که ایده اولیه آن از سوی ترکیه مطرح شد، نهتنها برای باکو بلکه برای آنکارا نیز اهمیت استراتژیک دارد زیرا بخشی از «دالان میانی» است که ترکیه را به آسیای مرکزی متصل میکند.
ارمنستان با عنوان «زنگزور» به دلیل مسائل مربوط به پانآذربایجان و ادعاهای ارضی احتمالی مخالفت کرده و خواستار حفظ حاکمیت خود بر این مسیر است. اخیرا پیشنهاد آمریکا که «تام باراک» سفیر این کشور در ترکیه، آن را مطرح کرد، واگذاری مدیریت کریدور به یک شرکت خصوصی آمریکایی برای تضمین دسترسی آزاد باکو بدون نقض حاکمیت ایروان است.
این طرح، الهامگرفته از نظارت بینالمللی در مناطق جداییطلب گرجستان و پیشنهاد پیشین اتحادیه اروپا، به دنبال ایجاد شفافیت و اعتمادسازی است. با این حال، اختلافات باکو و ایروان بر سر جزئیات، همچنان مانع پیشرفت است. میدلایستآی گزارش میدهد که ترکیه به باکو توصیه کرده توافق صلح را امضا کند با تاکید بر تغییر موازنههای منطقهای و کاهش نفوذ ایران که نشاندهنده تلاش آنکارا برای بهرهبرداری از شرایط کنونی است.
فرصتطلبی ترکیه در سایه جنگ اخیر اسرائیل علیه ایران
جنگ ۱۲ روزه که ایران را به بازسازی توان دفاعی و هستهای خود واداشته، پنجرهای برای ترکیه گشوده تا اهداف منطقهای خود را پیش ببرد. المانیتور تاکید میکند که رقابت دیرینه ایران و ترکیه، ریشه در جاهطلبیهای متقابل برای سلطه منطقهای دارد. دیدار اخیر رجب طیب اردوغان با «نیکول پاشینیان» نخستوزیر ارمنستان در ترکیه، اولین سفر رسمی یک مقام ارشد ارمنی به این کشور، نشاندهنده تلاش آنکارا برای عادیسازی روابط با ایروان و تسهیل اجرای کریدور زنگزور است.
این کریدور، با قطع مسیر تجاری ایران-ارمنستان که برای تجارت خارجی تهران حیاتی است، میتواند نفوذ ایران را در قفقاز جنوبی کاهش دهد و ترکیه را به هاب تجاری بین آسیای مرکزی و اروپا تبدیل کند. «علی واعظ» تحلیلگر گروه بینالمللی بحران، هشدار میدهد که اگر ترکیه از ضعف کنونی ایران برای تحقق این کریدور سوءاستفاده کند، تهران از ابزارهای لازم برای تغییر موازنه برخوردار است.
نقش آمریکا؛ میانجیگری یا گسترش نفوذ؟
پیشنهاد آمریکا برای اداره کریدور زنگزور توسط یک شرکت خصوصی که با هدف پیشبرد مذاکرات صلح مطرح شده، میتواند بخشی از استراتژی گستردهتر واشنگتن برای تقویت نفوذ در قفقاز جنوبی باشد. تام باراک تاکید کرده که این طرح به دنبال حل اختلافات بر سر ۳۲ کیلومتر جاده است اما تحلیلگران معتقدند آمریکا از این فرصت برای مهار ایران و تقویت جایگاه خود در برابر رقبایی مانند چین و روسیه استفاده میکند.
این طرح که از پیشنهاد اتحادیه اروپا و سوابق نظارت در گرجستان الهام گرفته، به دنبال تضمین امنیت مسیر برای آذربایجان و حفظ حاکمیت ارمنستان است. با این حال، دخالت آمریکا میتواند مذاکرات هستهای ایران را پیچیدهتر کند، بهویژه که تهران پس از جنگ اخیر با چالشهایی مواجه است.
رقابت ایران و ترکیه از همکاری موقت تا تنشهای جدید
جنگ ۱۲ روزه موقتاً رقابت تاریخی ایران و ترکیه را کاهش داد اما المانیتور هشدار میدهد که این آرامش ناپایدار است. ترکیه از ضعف کنونی ایران برای پیشبرد پروژههایی مانند کریدور زنگزور و «جاده توسعه» در عراق بهره میبرد. جاده توسعه، پروژهای ۲۰ میلیارد دلاری برای اتصال بصره به ترکیه از طریق ۱۲۷۵ کیلومتر جاده و راهآهن، با حمایت قطر و امارات، نفوذ اقتصادی ترکیه را در عراق تقویت میکند.
تلاش ترکیه برای نزدیکسازی بغداد و دمشق، بهویژه پس از سقوط بشار اسد در دسامبر ۲۰۲۴، با منافع ایران در تضاد است. دیدار «محمد شیاع السودانی» نخستوزیر عراق با «احمد الشرع» رئیسجمهور جدید سوریه در دوحه، نشاندهنده تلاش برای تقویت پیوندهای عربی است.
در قفقاز نیز اجرای کریدور زنگزور میتواند مسیر تجاری ایران با ارمنستان را قطع کرده و دسترسی تهران به اروپا را محدود کند، در حالیکه ترکیه را به مرکز تجارت منطقهای تبدیل میکند. در این بین، فرآیند صلح میان آنکارا و PKKکه با خلع سلاح نمادین در مه ۲۰۲۵ آغاز شد، ترکیه را وارد فضای جدیدی کرده است. لذا این پویایی پیچیده، منطقه را به صحنهای حساس برای رقابت تبدیل کرده است.
پیامدهای ژئوپلیتیک و دیپلماتیک
تحرکات ترکیه، آمریکا و آذربایجان در قفقاز جنوبی، بهویژه در کریدور زنگزور، بخشی از تلاش برای بازتعریف نظم منطقهای است. این اقدامات که با فرصتطلبی در سایه جنگ اسرائیل علیه ایران پیش میرود، میتواند تنشهای منطقهای را تشدید کند. تهران با وجود محدودیتهای کنونی، اهرمهایی را در اختیار دارد اما موفقیت آن به دیپلماسی هوشمندانه بستگی دارد.
ترکیه با حمایت آمریکا، به دنبال تقویت جایگاه خود بهعنوان هاب تجاری و سیاسی است اما این امر میتواند روابطش با ایران را به تقابل بکشاند. در عین حال، دخالت آمریکا ممکن است به جای صلح، رقابتهای ژئوپلیتیک را در برابر چین و روسیه تشدید کند.
نقش بازیگران منطقهای و جهانی
علاوه بر ترکیه و آمریکا، بازیگران دیگری مانند قطر و امارات نیز در پروژههایی مانند جاده توسعه نقش دارند که نشاندهنده همگرایی منافع کشورهای عربی با ترکیه است. چین که روابط اقتصادی گستردهای با ایران و ترکیه دارد، ممکن است بهعنوان میانجی یا رقیب در این معادلات وارد شود.
روسیه که نفوذش در قفقاز جنوبی پس از جنگ اوکراین کاهش یافته، نیز میتواند با حمایت از ارمنستان یا ایران، تعادل را تغییر دهد. این پیچیدگیها، قفقاز جنوبی را به میدان رقابت چندجانبه تبدیل کرده که هر تصمیم میتواند پیامدهای گستردهای داشته باشد. در مجموع، تحرکات هماهنگ ترکیه، آمریکا و آذربایجان در قفقاز جنوبی، بهویژه در کریدور زنگزور، نشاندهنده تلاش برای بازنویسی نقشه ژئوپلیتیک منطقه است.
این اقدامات پس از جنگ ۱۲ روزه، میتوانند شکنندگی معادلات منطقهای را تشدید کرده و روابط ایران و ترکیه را به سطحی از تقابل جدی بکشانند. ایران با وجود محدودیتها، اهرمهایی برای پاسخگویی دارد اما نیاز به دیپلماسی هوشمندانه و اجتناب از تقابل مستقیم دارد. قفقاز جنوبی بهعنوان نقطه تلاقی منافع قدرتهای منطقهای و جهانی، در آستانه تحولی قرار دارد که پیامدهای آن فراتر از منطقه خواهد بود.