وقتی وعده‌ها می‌فروشند، نه خودروها
اعتراف دیرهنگام به بحران تولید شاهین اتوماتیک
هفت صبح، علی دولتی| ۲۸ ماه انتظار برای تحویل خودرو شاهین، تنها یک تاخیر ساده در تولید نیست، بلکه نشانه‌ای از بحرانی عمیق‌تر در ساختار مدیریت، شفافیت و مشتری‌مداری صنعت خودرو ایران و به طور ویژه شرکت سایپا در عین چشم‌پوشی نهادهایی است که وظیفه حمایت از مصرف کنندگان و احقاق حقوق ملت را دارند.
انتظار 28 ماهه برای تحویل خودرو شاهین CVT شرکت سایپا را شاید بتوان یکی از عینی‌ترین پرونده‌های لگدمال شدن حق مشتری در صنعت خودرو کشور دانست. ثبت‌نام گسترده بیش از ۷۰ هزار دستگاه شاهین اتوماتیک، وعده تحویل در زمستان ۱۴۰۳ و در نهایت اعلام طرح تبدیل در شهریور ۱۴۰۴، مجموعه‌ای از پرسش‌ها و ابهام‌ها را در برابر سایپا قرار داده؛ پرسش‌هایی که نه تنها مشتریان، بلکه افکار عمومی را به واکنش واداشته است.
آغاز ماجرا؛ پیش‌فروش فراتر از ظرفیت
اردیبهشت ۱۴۰۲، شرکت سایپا شاهین CVT را از طریق سامانه یکپارچه به بازار ارائه کرد. خودرویی که به دلیل مجهز بودن به گیربکس اتوماتیک و تبلیغات گسترده، با استقبال بالای متقاضیان روبه‌رو شد. در این فرآیند وطی ثبت‌نام‌های بعدی، حدود ۷۰ هزار ثبت‌نام انجام گرفت؛ عددی که بیش از دو برابر کل ظرفیت تولید سالانه خانواده شاهین برآورد می‌شود. در حالی که طبق اعلام سایپا، ظرفیت عملی تولید این مدل سالانه چیزی حدود ۳۰ هزار دستگاه است، فروش چند برابری آن از همان ابتدا نشان می‌داد تحویل به‌موقع با چالش جدی مواجه خواهد شد.
طبق تعهد اولیه، موعد تحویل این خودروها زمستان ۱۴۰۳ اعلام شد. اما با پایان آن مهلت و آغاز سال ۱۴۰۴، خبری از تحویل خودروها نشد. حواله‌داران در شرایطی قرار گرفتند که نه خودرو به دستشان رسید و نه امکان دریافت پول بلوکه‌شده‌شان فراهم شد. در این مدت سایپا بارها اعلام کرد که هیچ مشکلی در تامین خودرو ندارد و هربار وعده «تحویل به زودی» را می‌داد تا اینکه سرانجام در شهریور ۱۴۰۴ این شرکت اعتراف کرد که ظرفیت ثبت‌نام بیش از توان تولید بوده، شرکت در تامین گیربکس CVT این خودرو دچار مشکل شده و اصلا ثبت سفارشی برای این قطعه انجام نشده است.
سایپا نهایتا طرح تبدیل را به مشتریان پیشنهاد داد. در این طرح به مشتریان پیشنهاد داده شد که در صورت تمایل، به‌جای شاهین CVT، نسخه دستی شاهین و یا شاهین پلاس تحویل بگیرند؛ پیشنهادی که برای خریداران به معنای تغییر ناخواسته در انتخاب اولیه و پرداخت اختلاف قیمت جدید بود.
مشتری بی‌جایگاه در صنعت خودرو داخلی
پرونده شاهین CVT یک بار دیگر نشان داد که در بازار انحصاری خودرو ایران، مشتریان نه تنها قدرت انتخاب محدودی دارند، بلکه در عمل قربانی اصلی سیاست‌های تولیدکنندگان و نهادهای بالادستی هستند. در شرایطی که مردم حاضرند برای خودرویی با کیفیت متوسط هزینه‌های سنگین پرداخت کنند، همین اعتماد نیز با تاخیرهای طولانی، طرح‌های تبدیل ناخواسته و بلوکه شدن منابع مالی پاسخ داده می‌شود.
شاهین CVT امروز به نمادی از تناقض در بازار خودرو ایران تبدیل شده است؛ خودرویی که با طراحی داخلی و موردپسند عامه مردم قرار بود نقطه عطفی در محصولات سایپا باشد، اما اکنون به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های این خودروساز بدل شده است. از یک سو، پیش‌فروش فراتر از ظرفیت تولید، از سوی دیگر، تاخیر در تحویل و معرفی دیرهنگام طرح تبدیل و در نهایت، بی‌توجهی نهادهای ناظر ازجمله سازمان بازرسی، سازمان حمایت از مصرف‌کنندگان، شورای رقابت و قوه قضائیه به اعتراض‌های مشتریان، این پرونده را به یکی از نمونه‌های بارز ضعف ساختاری در صنعت خودرو کشور تبدیل کرده است.پرونده‌ای که اگرچه امروز با چند پیشنهاد تبدیل و تغییر مدل مدیریت می‌شود، اما در حافظه مشتریان ایرانی، به‌عنوان سندی از کم‌رنگ بودن مشتری‌مداری در خودروسازی داخلی باقی خواهد ماند.
مافیای خودرو؛ وقتی حق مردم قربانی جریان‌های قدرتمند می‌شود
در نهایت، تمامی این نابسامانی‌ها اعم از پایمال شدن حق مردم، خلف وعده‌ها، کیفیت پایین خودروها، رانت‌ها و مدیریت ناکارآمد، به یک واقعیت تلخ ختم می‌شود: مافیای خودرو.مافیایی که هرچند تلاش می‌کند وجود خود را انکار کند، اما حضور قدرتمند آن در بخش‌های مختلف از شرکت‌های خودروساز گرفته تا نهادهای دولتی، وزارتخانه‌ها، سازمان‌های ناظر بر صنعت خودرو، بازار و سازمان‌های حمایت کننده از مردم به وضوح قابل مشاهده است. این جریان هماهنگ و گسترده، سرنوشت مشتریان و بازار را رقم زده و ریشه‌دواندن آن در تمام ارکان صنعت خودرو، عملا نشان می‌دهد که حتی کمترین ابزار مقابله با آن در دسترس نیست و شهروندان در مواجهه با این سیستم، تنها مانده‌اند.
چرا پول مردم بلوکه شد؟
نکته‌ای که این پرونده را پیچیده‌تر می‌کند، بلوکه ماندن سرمایه مردم برای بیش از دو سال است. بسیاری از متقاضیان خرداد ۱۴۰۲ مبالغ را پرداخت کرده‌اند، در حالی که نه خودرو به دستشان رسیده و نه وجه آنها آزاد شده است. این موضوع، شائبه‌ای جدی ایجاد کرده که سایپا برای عبور از بحران نقدینگی و کاهش شدید تولید که سال گذشته با آن روبه‌رو بود، اقدام به جمع‌آوری منابع مالی از مردم کرده و عملا خط تولید را با اتکای به همین پیش‌فروش گسترده فعال نگاه داشته است.
اگر ارزش پول مردم را در همین بازه زمانی محاسبه کنیم، وضعیت وخیم‌تر هم به چشم می‌آید. زمانی که پیش‌پرداخت‌ها انجام شد، دلار حدود ۴۵ هزار تومان بود، اما امروز به ۱۱۰ هزار تومان رسیده و رشد تقریبی ۱۴۴ درصدی داشته است. در تمام این مدت، سرمایه مردم در دست سایپا باقی مانده و با وعده‌های مکرر تحویل، مانع از پس‌گرفتن آنها شده است. حتی کسانی که تلاش کرده‌اند پول خود را بازپس بگیرند، نه با ارزش واقعی روز، بلکه با سود تاخیر بسیار ناچیز و پس از ماه‌ها انتظار قادر به دریافت آن بوده‌اند.
ابهام دیگر به تامین گیربکس CVT بازمی‌گردد. این قطعه توسط شرکت بلژیکی پانچ (PUNCH) تامین می‌شود و گزارش‌ها نشان می‌دهد امکان واردات و ثبت سفارش آن طی ماه‌های گذشته وجود داشته است. با این حال، سایپا در زمان پیش‌فروش، نه سفارش موثری برای این قطعه ثبت کرده و نه انبار قابل توجهی در اختیار داشته است. همین موضوع، به‌عنوان نشانه‌ای از بی‌برنامگی در مدیریت زنجیره تامین مطرح می‌شود.
در ماه‌های اخیر، گروهی از حواله‌داران شاهین CVT چندین بار مقابل نهادهای مختلف از جمله وزارت صمت، مجلس شورای اسلامی و حتی سازمان بازرسی کل کشور تجمع کرده‌اند. خواسته اصلی آنها یا تحویل به‌موقع خودرو بوده یا آزادسازی وجوه پرداختی. با این حال، واکنش جدی از سوی نهادهای نظارتی و سیاست‌گذار مشاهده نشد و عملا صدای مشتریان در هیاهوی مشکلات صنعت خودرو بی‌پاسخ ماند.
