دعا کنیم در تهران زلزله نیاید!

هفت صبح، سارا خادمی|  رئیس پژوهشکده سوانح طبیعی، در حالی بار دیگر نسبت به خطر قطعی زلزله‌ای بزرگ در تهران هشدار داده که رئیس مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی چند روز قبل گفته بود، در تهران حدود 9 هزار ساختمان نا ایمن در برابر سوانح طبیعی از جمله زلزله وجود دارد. زلزله‌ای که اگر اتفاق بیفتاد بنابر الگوسازی‌های انجام شده، بین 80 تا 800 هزار کشته برجا خواهد گذاشت! با این حال به نظر می‌رسد هنوز اقدام خاص و چندان موثری که بتواند حجم خسارت‌های ملی ناشی از وقوع چنین زلزله‌ای را پوشش دهد انجام نشده است!

در لیست حادثه خیزترین‌ها

براساس گزارش‌های جهانی، کشور ما از نظر وقوع سوانح و حوادث طبیعی، در زمره کشورهای حادثه‌خیز قرار دارد. به‌ویژه در دهه‌های اخیر این موضوع بسیار پرهزینه شده است. برآوردها در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد خسارات ناشی از سوانح طبیعی در جهان نزدیک به ۲۴۲ میلیارد دلار بوده است. البته بسیاری از این خسارات ثبت نمی‌شود و رقم یادشده فقط شامل اثرات مستقیمی است که در سازمان‌های جهانی ثبت شده و از میانگین ۲۰ سال گذشته نیز بیشتر است. سوانح و حوادثی که زلزله شاید اصلی‌ترین آنها باشد.

غزال راهب، رئیس مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی، چند روز قبل ضمن اعلام هشدار در مورد وقوع زلزله در تهران گفته بود: یکی از اصلی‌ترین چالش‌ها در این زمینه به شناسایی ساختمان‌های ناایمن در کشور بر می‌گردد. این موضوع در شهر تهران با همکاری مدیریت بحران شهرداری تهران پیشرفت قابل توجهی داشته است. تاکنون حدود ۹ هزار ساختمان ناایمن در تهران شناسایی شده و برآوردها نشان می‌دهد تعداد کل ساختمان‌های ناایمن به حدود ۱۶ هزار مورد می‌رسد. این فرآیند همچنان ادامه دارد و در استان‌های دیگر نیز سازوکارهای مشابهی از جمله تدوین چک‌لیست‌ها، الگوهای آموزشی و هماهنگی با استانداری‌ها و شهرداری‌ها در حال اجراست.

   احداث شبکه سیستم هشدار سریع

اما به نظر می‌رسد منهای شناسایی ساختمان‌های نا ایمن، اقدامات چندانی برای آمادگی در برابر زلزله پایتخت صورت نگرفته است چرا که ایمن سازی شهری به وسعت و جمعیت تهران کاری نیست که به سادگی و در  مدتی کوتاه امکان‌پذیر باشد. در این میان شاید یکی از موثرترین روش‌ها برای کاهش خسارت‌های ناشی از زلزله قریب‌الوقوع تهران این باشد که بتوانیم قبل از رخ دادن آن، از وقوعش مطلع شده و شریان‌های حیاتی آب و گاز و برق را از منابع آن قطع کنیم.

اقدامی که سال‌هاست در برخی از کشورهای دنیا توسط احداث شبکه لرزه‌نگاری محقق شده است. حالا در ایران نیز، ایجاد سیستم پاسخ سریع در برابر زلزله از مهم‌ترین طرح‌های در دست اجراست؛ سامانه‌ای که قادر باشد در لحظه وقوع زمین‌لرزه، نقطه کانونی خطر را شناسایی کرده و اطلاعات لازم را برای دستگاه‌های امدادی ارسال کند تا در کوتاه‌ترین زمان ممکن به محل اصلی بحران دسترسی پیدا کنند.

گرچه سخنان علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نشان می‌دهد که این سامانه هنوز تا تکمیل راهی بس طولانی را پیش رو دارد! وی چندی قبل در مورد زمان تکمیل این شبکه گفته بود‌؛ ما تمام شتاب‌نگارهایی که این سامانه برای راه‌اندازی نیاز داشته را نصب کرده‌ایم.

چهار سال پیش در آغاز این دوره مدیریت شهری، تعداد این ایستگاه‌ها ۲۴ عدد بود، در حالی که امروز تمام ۵۰ ایستگاه نصب شده است. البته سامانه برای افتتاح به دو و نیم سال زمان نیاز دارد تا مسیر عملی آن چک و اطمینان لازم ایجاد شود؛ لذا با وجود تکمیل بخش‌های عمده‌ای از سامانه بومی و پیشرفته نرم‌افزاری تحلیل داده‌ها و نیز سخت افزارهای شتاب‌نگاری و ارتباطی آن، هنوز افتتاح نشده است.

   تهران در صدر شهرهای دارای بافت فرسوده

بافت‌های فرسوده از جمله اصلی‌ترین پاشنه آشیل‌های پایتخت و کلانشهرها در برابر زلزله هستند. با این حال به گفته کارشناسان، حال و روز تهران از این منظر نیز اصلا خوب نیست! امیرحسین گرکانی رئیس پژوهشکده سوانح طبیعی، در این مورد گفته است؛ حدود ۸۲ هزار هکتار بافت فرسوده و ۶۰ هزار هکتار سکونتگاه غیررسمی در پایتخت و کلان‌شهرها در معرض آسیب جدی قرار دارند.۱۱ میلیون نفر در این ۸۲ هزار هکتار بافت فرسوده و ۲۰۰ هزار نفر در ۶۰ هزار هکتار سکونتگاه غیررسمی زندگی می‌کنند که از نظر ایمنی بسیار حائز اهمیت است. بنابراین با این حجم از آسیب‌پذیری، باید مدیریت بحران و اقدامات پیشگیرانه پیش از وقوع حادثه آغاز شود.

تهران نیز به گفته معاون وزیر راه وشهرسازی هم اینک جزو بحرانی‌ترین استان‌ها در بافت فرسوده محسوب می‌شود. وی در این خصوص گفته است: مساحت بافت‌های فرسوده افزایش پیدا کرده بطوریکه در گذشته 170 هزار هکتار بود و الان به 200 هزار هکتار رسیده اما تاکید دارم که این افزایش مساحت به این معنا نیست که همه این بافت‌ها مشکل سازه‌های ناپایدار داشته باشند.

برای اینکه ابعاد فاجعه آمیز زلزله آتی تهران را بهتر درک کنیم کافی است نگاهی داشته باشیم به آماری که گرکانی در مورد قربانیان آن می‌دهد: زلزله آینده تهران بر اساس نظر کارشناسان دیگر یک احتمال نیست بلکه دیر یا زود قطعا اتفاق خواهد افتاد که در حالت خوشبینانه ۸۰ هزار و در حالت بدبینانه ۸۰۰ هزار کشته خواهد داشت.

به گفته وی شهر تهران جزو معدود شهرهای جهان است که در قالب شهرهای در انتظار یک فاجعه انسانی از منظر زلزله دسته‌بندی می‌شود. موضوعی که تاکنون دو بار در شورای عالی امنیت ملی نیز مطرح شده است.علاوه بر خسارت‌های آنی و مستقیمی که زلزله برای شهروندان تهرانی به همراه خواهد داشت، وقوع چنین فاجعه‌ای می‌تواند تا چندین نسل بعد را هم تحت تاثیر قرار دهد کما اینکه گرکانی نیز این موضوع را تایید کرده و می‌گوید:

این سوانح صرفا پیامدهای مستقیم ندارند بلکه در ارتباط تنگاتنگ با زندگی، معیشت، محیط زیست و حتی نسل‌های بعدی قرار دارند. چنین رویدادهایی همه ابعاد زندگی روزمره جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد و یکی از جنبه‌های مهم آن، آثار روانی و اجتماعی است که می‌تواند تا سال‌ها پس از وقوع حادثه بر خانواده‌ها اثر بگذارد.

هنوز آماده نیستیم!

این اظهارات و آمار و ارقام در حالی مطرح می‌شود که تقریبا تمامی مسئولان مرتبط اعلام کرده‌اند که تهران برای رویارویی با زلزله آماده نیست! مسئولانی مانند نصیری، رئیس ستاد بحران تهران که چندی قبل گفته بود؛ اقدامات خوبی در خصوص آمادگی برای مواجهه با زلزله انجام شده اما واقعیت این است که تهران هنوز برای رویارویی با زلزله چندان آماده نیست! 

در این میان اما وظایف دستگاه‌های مربوطه چیست؟ سوالی که گرکانی در پاسخ به آن می‌گوید؛ مدیریت بحران در کشور باید پیش از وقوع حادثه آغاز شود، البته هم‌اکنون نیز برخی اقدامات در قالب برنامه توسعه درحال انجام است، مرحله آمادگی یکی از ارکان اصلی مدیریت بحران است که شامل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و آموزش‌ها می‌شود. پس از وقوع حادثه، مرحله پاسخ به شرایط اضطراری آغاز می‌شود که دستگاه‌های متولی موظف به اجرای اقدامات فوری هستند. در ادامه نیز دو مرحله بازیابی اولیه و بازیابی بلندمدت دنبال می‌شود تا زندگی مردم به وضعیت پیش از حادثه بازگردد.

بدین ترتیب به نظر می‌رسد که شاید بهترین راهکار در مقابل زلزله قریب‌الوقوع تهران فقط «دعا» کردن باشد! چرا که به نظر نمی‌رسد برخلاف تبلیغاتی که مسئولان در مورد اقداماتشان برای آماده سازی تهران می‌دهند، کار خاصی صورت گرفته باشد.