باغ نگارستان؛ شاهد قتل قائم‌مقام، ازدواج ناصرالدین‌شاه و تولد مجسمۀ فردوسی

هفت صبح، ‌عباس عربی- تهران‌شناس | باغ نگارستان به دستور فتحعلیشاه قاجار بین سال‌های 1222تا 1228 هجری قمری در خارج از شهر آن زمان ساخته شد. این باغ-قصر همراه با دو باغ دیگر مجاور خود یعنی باغ سردار ایروانی و باغ نظامیه میرزا آقاخان نوری، باغهای ثلاثه شمال شرقی خندق شهر تهران را تشکیل می‌دادند. فتحعلیشاه باغ نگارستان را به قصد فرار از گرمای هوای تهران ساخت.

در مورد وجه تسمیه آن باید گفت که چون در این کاخ تابلوهای زیبا و گرانبها نگهداری می‌شد ضمن آنکه بر روی دیوارهای آن نقاشی‌های نفیسی نقش بسته بود به این کاخ، باغ نگارستان می‌گفتند که بسیار مورد توجه و علاقه فتحعلیشاه بود.

در زمانی که این کاخ ساخته شد، وسعت آن بسیار بیشتر از چیزی است که در حال حاضر از باغ نگارستان باقی مانده. حدود باغ نگارستان در گذشته از این قرار بود: از شمال به خیابان هدایت و حدود چهارراه ولی آباد، از شرق به خیابان مصطفی خمینی فعلی، از مغرب به خیابان صفی علیشاه و از جنوب به میدان بهارستان فعلی محدود می‌شد. بدین ترتیب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی فعلی، ساختمان سازمان برنامه و بودجه و بسیاری دیگر از بناهای آن محدوده بخشی از باغ نگارستان بود.

با آغاز فصل تابستان فتحعلیشاه به همراه زنان حرمسرا به این باغ می‌آمد و به عیش و عشرت می‌پرداخت، حمام باغ نگارستان و سرسره مرمرین آن زبانزد خاص و عام از جمله جهانگرانی بود که این عشرتکده فتحعلیشاه را توصیف کردند (بر خلاف آنچه که در بین عموم مردم رواج پیدا کرده، وجود سرسره در دوران ناصری ثابت نشده است). برای نقاشان درباری باغ نگارستان فرصت مناسبی بود تا هنر خویش را عرضه کنند، از جمله نقاشی‌های مهمی که در تالار سلام این باغ وجود داشت می‌توان به تصویر سلام فتحعلیشاه اشاره کرد، عمده نقاشی‌های باغ نگارستان توسط هنرمندی به نام محمدحسن خان از جمله نقاش‌باشی های دربار کشیده شده بود.

از جمله وقایع مهمی که در دوران فتحعلیشاه در این باغ حادث شد می‌توان به جشن ولیعهدی محمدمیرزا(محمدشاه بعدی) فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلیشاه اشاره کرد که پس از مرگ فتحعلیشاه جانشین او شد. در سال 1250 هجری قمری نیز جشن پادشاهی محمدشاه در این کاخ برگزار شد ضمن آنکه هشت سال بعد یعنی در سال1258 هجری قمری مراسم ازدواج ناصرالدین شاه قاجار با یکی از زنان وی در این کاخ برگزار شد.

یکی از وقایع مهمی که در باغ نگارستان و دوران محمدشاه قاجار حادث شد، قتل قائم مقام فراهانی صدراعظم مشهور این دوران بود که در حوض خانه باغ نگارستان وی را خفه کردند. در دوران قاجار مراسم قربانی کردن شتر در زمان عید قربان از جمله مراسم درباری‌ای بود که با حضور مردم در میدان نگارستان(بعدها بهارستان) و در جوار باغ نگارستان انجام می‌شد. باغ نگارستان تاریخی پر فراز و نشیب دارد و به تدریج بعد از مرگ فتحعلیشاه و محمدشاه مورد بی مهری قرار گرفت.

چند دلیل برای این بی مهری ذکر کرده‌اند؛ یکی اینکه تمرکز نهادهای اداری در کاخ گلستان بود، مطلب دیگر اینکه با گسترش شهر در دوران ناصرالدین شاه این باغ در داخل شهر و داخل حصار ناصری قرار گرفت و به تدریج بسیاری از رجال آن زمان در محله تازه تاسیس دولت برای خود باغ و عمارت ساختند به همین خاطر ناصرالدین شاه قاجار کاخها و عمارتهای ییلاقی دیگری در خارج از شهر برای ییلاق خود در نظر گرفت.

بدین ترتیب اوج بی مهری و بی توجهی به این باغ در دوران ناصری است که سبب شد مدتی حتی متروکه بماند. به تدریج برخی اماکن دولتی به این باغ منتقل شد. در عهد مظفرالدین شاه برای اولین بار مدرسه فلاحت(کشاورزی) در این باغ تاسیس شد، در نتیجه دانشکده مشهور کشاورزی پیش از آنکه در کرج راه‌اندازی شود در باغ نگارستان قرار داشت که بدان «مدرسه فلاحت مظفری» می‌گفتند.

استقرار مدرسه فلاحت هم در باغ نگارستان دوام چندانی نیاورد و مجدد باغ به حال خود رها شد. اما چندی بعد مدرسه دیگری در این باغ تاسیس شد تا بار دیگر باغ نگارستان مورد توجه قرار گیرد: مدرسه صنایع مستظرفه که نقاش برجسته کشورمان کمال الملک به همراه ابراهیم حکیم الملک آن را تاسیس کرد. در دوران رضاشاه پهلوی در بخشی از این باغ نیز مدرسه یا موسسه هنرهای قدیم تاسیس شد.

حدود سال 1307 شمسی نیز بنابر پیشنهاد دکتر عیسی صدیق و یحیی خان قره‌گزلو وزیر معارف چون بیشتر این باغ نیمه متروکه و خراب به حال خود رها شده بود، مهندس مشهور روسی-گرجی نیکلای مارکف مامور شد تا با استفاده از اصول معماری ایرانی در شمال مدرسه صنایع مستظرفه عمارتهای تازه بسازد، بدین ترتیب مشخص است که در این زمان ساختمانهای قدیمی باغ حال و روز خوبی نداشت که تصمیم به ساخت ابنیه جدید در آن کرده‌اند.

با ساخت ساختمانهای جدید، دارالمعلمین عالی به باغ نگارستان منتقل شد. ساختمان کتابخانه دارالمعلمین عالی(بعدها دانشسرای عالی) نیز در ضلع شمال شرقی باغ نگارستان به دست مهندس سموئیل سعید در سال1315 بنا شد. یکی از آثار مهم هنری باغ نگارستان ساخت و نصب اولین مجسمه فردوسی است؛ ماجرا از این قرار است که حدود سال 1313 شمسی که کنگره بین المللی هزاره فردوسی برگزار می‌شد 410 تن از دانشجویان مقیم فرانسه با جمع کردن مبلغی در حدود پانزده هزار فرانک از لرنزی مجسمه ساز مشهور می‌خواهند تا مجسمه‌ای از فردوسی بسازد، با توجه به اینکه تصویری از فردوسی باقی نمانده، او از دانشجویان می‌خواهد تا اشعار فردوسی را برای او ترجمه کنند و بخوانند تا با الهام از این اشعار بتواند تصویر فردوسی را طراحی کند.

پس از مدتی لرنزی با الهام از این اشعار اولین مجسمه فردوسی را خلق کرد که در حال حاضر در محوطه باز باغ نگارستان همچنان پایدار ایستاده است. از سال 1337 باغ نگارستان به موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی واگذار شد و از سال 1350 به بعد نیز در اختیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران قرار گرفت.

به تدریج این مکان متروکه شد تا اینکه در اواخر دهه هشتاد شمسی موزه مکتب کمال الملک در این باغ راه اندازی شد. یادآوری این نکته ضروری است که قدیمی ترین بخش باغ نگارستان حوضخانه آن است که در دوران رضاشاه موزه هنرهای ملی در آن راه اندازی شد. این بخش از باغ نگارستان که تنها ساختمان قاجاری باغ است امروزه داخل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار دارد.