تهران و کوچه‌هایش - قسمت هشتم

عمارت صدراعظم، معروف به خانه امام جمعه

از سنگفرش‌های خیابان ناصرخسرو که بگذری، بنایی جامانده از دوره قاجار با معماری خاصی، در میان شلوغی‌ و ساختمان‌های رنگ‌ و رورفته تهران، خودنمایی می‌کند؛ عمارت صدراعظم، معروف به خانه امام جمعه، که با تزئینات ظریف معماری، یکی از ارزشمندترین خانه‌های تاریخی شهر تهران است. اولین صاحب این عمارت و مجموعه اطراف آن که قدمتش به سال‌های 1220 تا 1223 برمی‌گردد، میرزا آقا خان نوری بود. پس از خلع میرزا آقا خان، کارگزاران دیوان این خانه را تصرف کرد. در سال 1241 شمسی، ناصرالدین شاه، میرزا آقا خان و دو پسر بزرگش، میرزا کاظم‌ خان نظام‌الملک و میرزا داوود خان، وزیر لشگر را مورد عفو قرار داد و بخشی از دارایی‌ها، ازجمله این عمارت را به خاندان نوری بازگرداند. بعد از مرگ آقاخان، پسرش میرزا کاظم خان نظام‌الملک نزدیک به 40 سال در این عمارت ساکن شد و به‌تدریج با افول قدرت خاندان نوری، از وسعت آن کاسته شد و درنهایت، در سال 1285 حاجی میرزا یحیی، معروف به امام جمعه خوی، تحت عنوان نماینده مجلس شورای ملی به تهران آمد و این عمارت را از فرزندان میرزا آقا خان خریداری کرد و در آن ساکن شد. 

بر اساس اسناد باقی‌مانده، این عمارت در سال 1328 با وکالت جمال امامی، از فرزندان میرزا یحیی امام جمعه، به اداره کل آموزش و پرورش استان تهران، واگذار شد و پس از آن، در سال 1349، تحت اختیار اداره کل میراث استان تهران قرار گرفت. در همان زمان، یعنی بین سال‌های 1348 تا 1350، این عمارت قدیمی توسط سازمان حفاظت از آثار باستانی مرمت و بازسازی شد اما در سال 1361، انفجار بمبی در میدان توپخانه، و پس از آن، اصابت یک موشک در 25متری این خانه در زمان موشک‌باران تهران، تخریب‌هایی برای این بنا به جا گذاشت. درنهایت، آبان 1375، بنای تاریخی امام جمعه، با شماره 1772، توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان تهران، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و دوباره مرمت نهایی آن آغاز شد. 

این خانه، با زیربنایی نزدیک به 900 متر، یکی از عمارت‌های اعیان‌نشین تهران بود و مانند بسیاری از بناهای قاجاری، دو بخش اندرونی و بیرونی داشت. هرچند که اندرونی سال‌ها پیش تخریب و تبدیل به مدرسه شد اما هنوز بخش بیرونی این عمارت قابل‌بازدید است. در طبقه همکف بخش بیرونی، حوضخانه بسیار چشم‌نوازی ساخته شده که در مرکز این حوضخانه، یک حوض زیبا با کاشی‌های آبی‌رنگ جا خوش کرده که اطرافش را اتاق‌هایی احاطه کرده‌اند. در طبقه‌ی اول بخش بیرونی هم تالار زمستان‌نشین و تابستان‌نشین قرار دارد.

وقتی به داخل تالار زمستان‌نشین قدم بگذاری، در چند لحظه اول انگار از امروز و خیابان‌های شهر کنده می‌شوی؛ تا چشم‌ کار می‌کند آینه و گچ‌بری‌های پرکار که عناصر تازه‌وارد فرنگی در دوره قاجار بودند. در تالار تابستان‌نشین هم هرچه می‌بینی، فقط رقص نور است و تلألو آفتابِ تابیده بر آینه‌ها؛ این تالار نورهایش را مرهون ارسی‌های کشویی 9 لنگه‌‎ای است که به‌سمت ایوان باز می‌شوند و با کنده‌کاری‌ها و شیشه‌های رنگی زیبا تزیین شده‌اند. 

سقف عمارت امام جمعه به‌شکل شیروانی و با الهام از سبک معماری آرامگاه کوروش ساخته شده است. تزئینات این قسمت هم از حجاری‌های نقش‌های تزیینی مقبره‌ی کوروش و تزیینات معماری دوره‌ی هخامنشیان الهام گرفته شده است.

این عمارت 150ساله، شاهد توطئه برای قتل امیرکبیر و ناظر بر روابط پنهانی ملک‌جهان، همسر محمد شاه و شیوع گسترده وبا بوده؛ در همین خانه با استقلال هرات موافقت شد و معاهده ننگین پاریس هم در همین عمارت به امضا رسید. وقتی هم که مجلس به توپ بسته شد، برخی از نمایندگان در خانه امام جمعه پناه گرفتند. میرزا یحیی و آیت‌اله طباطبایی و بهبهانی هم در همین خانه دستگیر شدند... با تمام این تاریخ و ناخوشی‌هایی که خانه امام‌ جمعه از سر گذرانده، هنوز هم این عمارت زیبای 150 ساله، در قلب تهران، شکوه و زیبایی معماری ایرانی را به زیبایی به تصویر می‌کشد.