سفر در صندوقچه سندها
این کتاب تحولات بازرگانی، معماری، حقوقی و پزشکی یزد در دو سده اخیر را با تکیه براسناد، نامه‌ها و عکس‌های تجار شیرازی و خاندان مرتاض روایت می‌کند
هفت صبح| کتاب «دیباچهٔ عمر؛ یزد در اسناد تاریخی، از تجّار شیرازی تا خاندان مرتاض» با کوشش دکتر حاجب مرتاض و از سوی انتشارات چهارباغ هنر منتشر شد؛ اثری پژوهشی و مستند که با ۵۷۳ صفحه، هفت بخش و سه ضمیمه، گوشه‌های کمتر گفته‌شده‌ای از تاریخ اجتماعی، بازرگانی، معماری، حقوقی و پزشکی یزد را در دو سده گذشته روایت می‌کند. ویراست این کتاب را فرهاد مرتاض و فاطمه محسن‌زاده بر عهده داشته‌اند و بازنویسی متن توسط محسن‌زاده و پژوهش و تنظیم اسناد تاریخی به کوشش فرهاد مرتاض انجام شده است. همچنین دکتر محمدحسن میرحسینی به‌عنوان کارشناس متون تاریخی در کنار گروه پژوهشی حضور داشته است.
در ابتدای کتاب، پیشگفتاری از دکتر حاجب مرتاض و مقدمه‌ای از فرهاد مرتاض منتشر شده که در آن به اهمیت آرشیوهای خانوادگی این خاندان به‌عنوان یکی از منابع اصلی تدوین اثر اشاره شده است. در بخشی از این مقدمه آمده است: «آنچه دستمایه نگارش بخشی بزرگ از این کتاب شد، از دل آرشیوهای خانوادگی بیرون آمد که در طول نزدیک به صدوهشتاد سال گذشته حفظ شده است.»
نخستین سند ارزشمند کتاب، «دو کلمه شرح احوال» به قلم حاج محمداسماعیل شیرازی، بازرگانی است که هم‌زمان با آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به تجارت روی آورده و الگوی پدرش را پی گرفته بود. در فصل‌های ابتدایی کتاب نمونه‌هایی از مکاتبات و مراودات تجاری این بازرگان و پسر ارشدش، علی‌آقا شیرازی، آمده؛ آثاری که به گفته نویسندگان، بخشی از هزاران برگ سند به‌جا‌مانده از تجار شیرازی است که حدود ۱۵۰ سال پیش از شیراز به یزد مهاجرت کردند و امروز در گنجینه اسناد خانوادگی مرتاض و شفیع‌پور نگهداری می‌شود.
یکی از بخش‌های قابل‌توجه این کتاب، خط زمانی دقیق وقایع از تولد حاج محمداسماعیل شیرازی در سال ۱۱۹۹ شمسی تا گشایش مدارس بانو سکینه مرتاض در سال ۱۳۹۸ است. این جدول با ذکر تاریخ شمسی، قمری و میلادی و نام دوره‌های حکومتی از فتحعلی‌شاه قاجار تا جمهوری اسلامی، تصویری روشن از تحولات سیاسی و اجتماعی در بستر تاریخ یزد ارائه می‌دهد.
«دیباچهٔ عمر» با تکیه بر اسناد و روایات معتبر، فراتر از یک کتاب خانوادگی حرکت کرده و به بازخوانی تاریخ عمومی یزد در حوزه‌های گوناگون پرداخته است. اگرچه فهرست عناوین بر اساس نام بزرگان خاندان تنظیم شده، اما هر بخش با ارائه اسناد و توضیحات لازم، وضعیت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره را نیز ترسیم می‌کند. نمونه بارز آن بخش «علی‌آقا شیرازی» است که علاوه بر شرح زندگی وی، به موضوعاتی مانند ویژگی‌های بازرگانان یزدی، جایگاه تجار یزد در سفرنامه‌ها، احداث مزرعه قلعه دولت‌آباد، و تأثیر مشروطه بر اقتصاد و اجتماع یزد می‌پردازد.
در بخش «میرزا عزیزالله‌خان»، که به پدر دکتر حاجب و دکتر هدا مرتاض اختصاص دارد، مرور مفصلی بر تاریخ نظام قضایی و حرفه وکالت در ایران صورت گرفته و بخش‌هایی از رساله «مفاسد دادگستری را چگونه باید اصلاح کرد؟» به‌عنوان سندی تاریخی تحلیل شده است.
عناوین بخش‌های دیگر کتاب عبارت‌اند از: «حاج ملاعلی صاحب تاجر شیرازی و شجره‌نامه‌ها»، «حاج محمداسماعیل صاحب تاجر شیرازی»، «دکتر میرزا روح‌الله امیرروحی»، «دکتر حاجب مرتاض» و «دکتر هدا مرتاض». ضمیمه‌ها نیز به تاریخچه «بیمارستان گودرز»، «بیمارستان مرتاض» و «فهرست اعلام و منابع» اختصاص دارد. وجود فهرست اعلام دقیق برای اثری با این حجم، از نکات مهم و ارزشمند آن به شمار می‌رود و برای پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ یزد کارکرد مهمی خواهد داشت.
از دیگر بخش‌های خواندنی کتاب، انتشار «نامه تاریخی دکتر حاجب مرتاض به پدرش درباره وقایع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲» است که در صفحات ۳۰۸ و ۳۰۹ آمده. در این نامه، نویسنده تصویر دست‌اول و جزئی‌نگری از صحنه‌های خیابان‌های تهران، درگیری‌ها، حضور تانک‌ها، هجوم مردم به خانه دکتر مصدق و روند سقوط آن ارائه کرده است؛ سندی که ارزش تاریخی فراوان داشته و به روایت‌های موجود از آن روز تاریخی عمق بیشتری می‌دهد.
«دیباچهٔ عمر» در کنار اسناد تصویری و نوشتاری فراوان، توانسته است تصویری دقیق از بخشی مهم از تاریخ یزد ارائه دهد؛ تاریخی که از بطن تجارت، معماری، طب، آموزش، نظام حقوقی و تحولات اجتماعی این شهر شکل گرفته و اکنون در قالب یک اثر جامع در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.
