سینمای ترکیه چطور از ما جلو زد؟
سریال‌های ترکیه با ترکیب واقع‌گرایی، روایت جذاب و حمایت بخش خصوصی توانسته‌اند در بیش از ۱۵۰کشور مخاطب پیدا کنند
هفت صبح| چند سال پیش هنوز سریال‌های ایرانی در کشورهای همسایه بیننده داشتند و صنعت سینمای ترکیه در حال آزمون و خطا بود. اما امروز ماجرا برعکس شده است. حالا در تلویزیون‌های خاورمیانه، بالکان و حتی آمریکای لاتین، نام‌هایی مثل «عشق ممنوع»، «حریم سلطان» و «چوکور» بیشتر شنیده می‌شوند تا «یوسف پیامبر» یا «شهرزاد.»
ترکیه در کمتر از یک دهه توانست خود را به دومین صادرکننده بزرگ سریال در جهان تبدیل کند. درست بعد از ایالات متحده. بر اساس آمار وزارت فرهنگ ترکیه، درآمد صادرات سریال‌های این کشور حالا از مرز ۶۰۰ میلیون دلار در سال گذشته و در بیش از ۱۵۰ کشور پخش می‌شوند.
در مقابل، ایران هنوز شبکه توزیع رسمی و گسترده‌ای برای صادرات فرهنگی ندارد. این در حالی است که ظرفیت بالقوه ایران، هم از نظر لوکیشن و هم از نظر ظرفیت‌های انسانی، بسیار بیشتر از ترکیه است. اما این جهش چطور اتفاق افتاد؟ چرا ترکیه توانست در بازار جهانی سرگرمی به برند منطقه تبدیل شود و ما هنوز پشت خط مانده‌ایم؟
ترکیه؛ هالیوود شرق مدیترانه
تولید سریال در ترکیه دیگر پروژه‌ای تلویزیونی نیست، بلکه صنعتی اقتصادی است. تهیه‌کنندگان خصوصی، کارگردانان جوان و شبکه‌های متنوع تلویزیونی زنجیره‌ای از تولید، تبلیغ و پخش ساخته‌اند که بر پایه رقابت واقعی کار می‌کند. در هر پروژه از همان ابتدا بازار جهانی در نظر گرفته می‌شود. سازندگان می‌دانند که تماشاگرشان فقط در استانبول یا آنکارا نیست، بلکه در قاهره، بخارست، دوبی و حتی بوئنوس آیرس هم منتظر است.
قاب‌بندی‌ها، موسیقی و حتی انتخاب لباس بازیگران با این نگاه طراحی می‌شود که در هر فرهنگی قابل درک باشد. البته در همه این انتخاب‌ها، نیم نگاهی هم به صنعت گردشگری ترکیه وجود دارد و هر سریال، به عنوان دعوت نامه‌ای برای گشت و گذار در ترکیه و شهرهایش مورد توجه قرار می‌گیرد. یک تهیه‌کننده ترک در گفت‌وگویی گفته بود: «ما فقط داستان نمی‌گوییم؛ ما ترکیه را معرفی می‌کنیم. هر اپیزود، یک کارت‌پستال فرهنگی از کشور ماست.» و همین نگاه باعث شد سریال‌های ترکیه به نوعی «برند ملی» تبدیل شوند؛ همان کاری که هالیوود برای آمریکا انجام داد.
روایت جهانی از دغدغه‌های بومی
در قلب موفقیت ترکیه، یک اصل ساده وجود دارد: روایت‌های محلی با زبانی جهانی.داستان‌ها درباره عشق، خانواده، طبقات اجتماعی و تضاد نسل‌ها هستند. مسائلی که در هر گوشه دنیا قابل لمس‌اند. نویسندگان ترک این موضوعات را در بستری از سنت و مدرنیته روایت می‌کنند، بدون آنکه از هیچ‌کدام فاصله بگیرند. هر چند برای بیننده ایرانی که سینمای ترکیه را از منظر شبکه جم نگریسته است، تصویری ناقص در ذهن متبادر می‌شود و جنبه‌های متنوع سینمای ترکیه، نادیده گرفته می‌شود.
در نتیجه این تنوع روایت و مناظر که سینمای ترکیه از آن بهره می‌گیرد، هم مخاطب سنتی جذب می‌شود، هم نسل جوان. در حالی که در تلویزیون ایران، بسیاری از این سوژه‌ها یا قابل طرح نیستند یا در قالبی نمادین روایت می‌شوند. ترکیه همان راهی را رفت که کره جنوبی در سینما و موسیقی طی کرد یعنی ترکیب فرهنگ بومی با استاندارد جهانی. سریال‌ها به زبان ترکی هستند، اما قواعد درام‌نویسی، تدوین و بازی‌ها جهانی‌اند. دیالوگ‌ها هم طوری طراحی می‌شوند که زیرنویس به زبان‌های مختلف، ساده و مفهوم باشد.
تصویرسازی از زندگی واقعی
یکی از ویژگی‌های مهم سریال‌های ترک، واقع‌گرایی بصری آنهاست. فیلم‌برداری‌ها در خیابان‌های واقعی، خانه‌های واقعی و شهرهای زنده انجام می‌شود. استانبول با همه تضادهایش، از برج‌های مدرن تا کوچه‌های قدیمی، خودش یک شخصیت داستانی است. همین واقع‌گرایی باعث شد تماشاگر به سینمای ترکیه احساس نزدیکی کند و لوکیشن‌ها بعدها به جاذبه گردشگری تبدیل شوند.
مثلا عمارت معروف سریال «عشق ممنوع» حالا یکی از پربازدیدترین نقاط گردشگری استانبول است. در ایران، سریال‌هایی مثل «شهرزاد» و «زیرخاکی» نشان دادند که وقتی لوکیشن و جزئیات تصویری جدی گرفته شود، مردم استقبال می‌کنند. اما اجرای چنین پروژه‌هایی هنوز به جریان پایدار تبدیل نشده‌اند.
نقش سرمایه‌گذاران و پلتفرم‌های جهانی
موفقیت سریال‌های ترکی بدون حضور پلتفرم‌ها و شبکه‌های خصوصی ممکن نبود. کانال‌هایی مثل Star TV، ATV، Kanal D و پلتفرم‌هایی چون BluTV و Netflix Turkey باعث شدند بازار داخلی داغ بماند و استانداردهای تولید از نظر فنی بالا برود. از سال ۲۰۱۶، نتفلیکس در استانبول دفتر زد و تولیدات مشترک را آغاز کرد.
همین همکاری‌ها سبب شد کیفیت فنی و روایت‌های ترکیه‌ای در سطح بین‌المللی مطرح شوند. در ایران، پلتفرم‌های داخلی هم رشد کرده‌اند، اما با محدودیت‌های فراوان مواجه‌اند. رقابت واقعی وجود ندارد و بازگشت سرمایه برای پروژه‌های بزرگ دشوار است. همین عامل باعث شده سرمایه‌گذار بخش خصوصی محتاط باشد و کمتر سراغ پروژه‌هایی برود که توان جهانی شدن دارند.
بازآفرینی فرهنگی به‌جای تکرار
ترکیه در سریال‌هایش تلاش می‌کند ارزش‌های سنتی را با زبان امروز بازتعریف کند. خانواده هنوز مرکز روایت است، اما روابط انسانی متنوع‌تر شده‌اند. باورهای مذهبی در پس‌زمینه حضور دارند، اما به ابزار خط داستان تبدیل نمی‌شوند. در نتیجه، محصولات آنها نه سکولار مطلق‌اند، نه مذهبی کامل. بلکه ترکیبی از هر دو نگاه‌اند.
در ایران اما ساختار روایت اغلب به تقابل مطلق خیر و شر خلاصه می‌شود. شخصیت‌های تیپیک، گفت‌وگوهای شعاری و فقدان لایه‌های خاکستری باعث شده آثار ما در بازار جهانی غیرقابل ترجمه باشند. در سینمای هنری ایران، استعداد فراوانی وجود دارد و جوایز بین‌المللی این را ثابت کرده است، اما این سینما بیشتر برای جشنواره‌ها ساخته می‌شود نه برای بازار عمومی. در حالی که ترکیه، سینما و سریالش را برای سرگرمی مخاطب ساخته است، نه برای تندیس و تقدیرنامه.
تصویر اقتصادی از سرگرمی
در ترکیه، سریال دیگر فقط سرگرمی نیست، بلکه منبع ارزآوری است. فروش حق پخش بین‌المللی، توریسم لوکیشن‌ها و حتی فروش لباس و موسیقی مرتبط با سریال‌ها، همگی بخشی از اقتصاد فرهنگی این کشور شده‌اند.در سال ۲۰۲۳ درآمد حاصل از محصولات سرگرمی ترکیه بیش از یک‌میلیارد دلار برآورد شد که نیمی از آن مربوط به صادرات سریال است. در ایران، بخش فرهنگی هنوز به عنوان هزینه دیده می‌شود، نه سرمایه. در حالی که می‌تواند به‌اندازه نفت یا گردشگری بازدهی داشته باشد. البته اگر برایش برنامه‌ریزی درازمدت وجود داشته باشد.
فرصت ایران
با وجود همه این فاصله‌ها، ایران ظرفیت‌های فراوانی دارد. تنوع فرهنگی، اقلیمی و تاریخی ما بی‌نظیر است. از کویر تا شمال، از معماری سنتی تا شهرهای مدرن، هر گوشه کشور از این قابلیت برخوردار است که لوکیشن طبیعی یک داستان جهانی باشد.ما بازیگران توانا و نویسندگان خلاق داریم. فقط به زیرساختی نیاز است که اجازه دهد پروژه‌ها رشد کنند.اگر بخش خصوصی بتواند با اعتماد سرمایه‌گذاری کند، اگر سیاست فرهنگی بلندمدتی تعریف شود و اگر نهادهای پخش جهانی وارد تعامل شوند، صنعت سریال ایران، در چند سال آینده به یکی از صادرات فرهنگی منطقه تبدیل می‌شود.
فرمول ساده همسایه غربی
ترکیه با سه اصل ساده از ما جلو زد: آزادی بیشتر در انتخاب موضوع، حضور جدی بخش خصوصی و تصویرسازی واقعی از زندگی مردم.ما به دلیل استراتژی‌های سبک زندگی، نمی‌توانیم دقیقا راهی مشابه برویم، اما لازم است به سینما و تلویزیون فقط به عنوان رسانه نگاه نکنیم و آن را صنعتی فرهنگی و اقتصادی بدانیم. در این حالت، راهکار مناسب و بومی خودمان را هم پیدا خواهیم کرد.
