خدمتِ مأجور | نودمین سال تشکیل نخستین جلسۀ رسمی فرهنگستان ایران
فرهنگستان ایران یکی از مترقی‌ترین بنیادهای ایران مدرن بود
خفت صبح، حمیدرضا محمدی| فرهنگستان اول طریقی سالم و معتدل، دور از تعصب عربی‌زدایی و سره‌آفرینی و منطبق با طبیعت زبان انسانی و ناموس تحول و تطور آن، در پیش گرفت و از این‌رو در واژه‌گزینی نسبتا موفق از کار درآمد.
احمد سمیعی گیلانی
امروز نودمین سال تشکیل نخستین جلسۀ رسمی «فرهنگستان ایران» است. نهادی که فرمان تأسیس آن دو هفته قبل‌تر از سوی رضاشاه «برای حفظ، توسعه و ترقی زبان فارسی» صادر شد و طبق اساسنامۀ 16ماده‌ای که وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به تصویب هیأت وزرا رساند، وظایف دوازده‌گانه‌اش مشتمل بر «ترتیب فرهنگ به قصد رد و قبول لغات و اصطلاحات در زبان فارسی، اختیار الفاظ و اصطلاحات در هر رشته از رشته‌های زندگانی، پیراستن زبان فارسی از الفاظ نامتناسب خارجی، تهیۀ دستور زبان، جمع‌آوری لغات و اصطلاحات پیشه‌وران و صنعتگران و الفاظ و اصطلاحات قدیمی و اشعار و امثال و قصص و نوادر و ترانه‌ها و آهنگ‌های ولایتی، هدایت افکار به حقیقت ادبیات و چگونگی نظم و نثر، تشویق شعرا و نویسندگان در ایجاد شاهکارهای ادبی، تألیف و ترجمۀ کتب سودمند و مطالعه و اصلاح خط فارسی» بود.
در آن جلسۀ اول که در روز دوشنبه، دوازدهم خرداد 1314 با ریاست محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) در مدرسۀ عالی حقوق برگزار شد، 24 عضو پیوسته‌اش شامل «حسن اسفندیاری، محمدتقی بهار، دکتر علی پرتواعظم، حاج سیدنصرالله تقوی، دکتر محمود حسابی، علی‌اصغر حکمت، علی‌اکبر دهخدا، غلامرضا رشید یاسمی، دکتر صادق رضازادۀ شفق، غلامحسین رهنما، حسین سمیعی، دکتر عیسی صدیق، سیدمحمدکاظم عصار، محمد فاطمی، بدیع‌الزمان فروزانفر، ابوالحسن فروغی، محمدعلی فروغی، عبدالعظیم قریب، حسین گل‌گلاب، سرتیپ غلامحسین مقتدر، سرلشکر احمد نخجوان، دکتر ولی‌الله نصر، سعید نفیسی و حسن وثوق» شرکت داشتند.
سپس‌تر «دکتر قاسم غنی، مصطفی عدل، دکتر علی‌اکبر سیاسی، ابراهیم پورداود، عباس اقبال آشتیانی، دکتر امیراعلم، محمد حجازی، محمد قزوینی، مسعود کیهان، جلال‌الدین همایی، غلامعلی رعدی آذرخشی و احمد بهمنیار» نیز به آن جمع ایراندوست پیوستند و جالب است که بعدتر چنان اعتبار و اتقانی یافت که ایران‌شناسان شهیری چون «آرتور کریستن‌سن، هانری ماسه، یان ریپکا، آرتور پوپ، اقبال لاهوری، رینولد نیکلسون و محمد حسنین هیکل» نیز به عضویت وابسته‌اش درآمدند.
فرهنگستان ایران یکی از مترقی‌ترین بنیادهای ایران مدرن بود. نهادی که با حضور برجسته‌ترین دانشی‌مردان روزگار پدید آمد و شکل گرفت و کوشش اولی و اصلی خود را بر معادل‌سازی و زبان‌پیرایی گذاشت. نه در دام غرور و تعصب و به ورطۀ عرب‌ستیزی و عربی‌زدایی افتاد و نه خود را در بازی سره و ناسره انداخت و چون از توجه و تمرکز آن بزرگان بهره می‌برد، یک‌سره در میدان علم عمل کرد و توانست واژه‌های مهمی را برقرار کند چنان‌که فارسیِ امروز ما بیش از هر زمان دیگری مرهون و مدیون آن است و ازجمله لغاتی چون زیست‌شناسی، بهداری، دادگستری، زیست‌شناسی، شهرداری، آتش‌نشانی، نوار چسب، ماما، کارگر، کوره‌پز، شیرخوارگاه، دستیار، تیمارستان، آب‌بها، ادارۀ شهربانی، ادارۀ آگاهی، زندانی، زندان‌بان، گذرنامه، پاسگاه، نگهبان، نگاه‌بانی، بازرس، بازجو، انگشت‌نگاری، ملوان، نیروی دریایی، دبیرخانه، بخش‌نامه، دام‌پزشکی، چشم‌پزشکی و حتی ارسباران، مهاباد، آبادان، بستان، خرمشهر، شادگان، سوسنگرد و هویزه که شاید ندانیم، تنها در هشت ماه نخست فعالیت فرهنگستان (تا 30 بهمن 1314) معین و مشخص شدند و نشان و نشانه‌ای است از امعان نظر این فرهیختگان.
فصل دوم فرهنگستان ایران که محل برگزاری‌اش برای جلسات دوشنبه‌ها، از دهم شهریور ۱۳۱۴ به مدرسۀ عالی سپسهسالار (دانشکدۀ معقول و منقول) منتقل شده بود، با تمرکز بیشتر بر جنبه‌های ادبی ـ پژوهشی و نه واژه‌گزینیِ صرف، در روز چهارشنبه، 21 اردیبهشت 1317 آغاز شد و تا بهمن 1332 تداوم یافت و رؤسای بعدی‌اش، حسن وثوق (آذر ۱۳۱۴)، علی‌اصغر حکمت (اردیبهشت ۱۳۱۷)، اسماعیل مرآت (مرداد ۱۳۱۷)، عیسی صدیق (مهر ۱۳۲۰)، بار دیگر محمدعلی فروغی (آذر ۱۳۲۰) و حسین سمیعی (آذر 1321) بودند.
فرهنگستان اول به اعتقاد «داریوش آشوری»؛ «بهرغم عمر کوتاهش، از نظر دگرگون کردن فضای زبانی و شکستن فضای محافظه‌کارانه‌ای که عادت‌ها و گرایش‌های دیرینۀ ادیبانه پاسدار آن بودند، نقش بزرگی بازی کرد.»
* (خدمتِ مأجور) تعبیر علی‌اصغر حکمت دربارۀ فرهنگستان ایران
