خانه‌ای از آنِ متولیان دیوان محاسبات قاجاری
خانه قوام الدوله که به خانه وثوق معروف است، یکی از عمارت های تاریخی و زیبای تهران است که در محله‌ی سرچشمه واقع شده است.
هفت صبح| در حوالی محله سرچشمه، در خیابانی که نامش امیرکبیر است و کوچه‌ای به نام میرزا محمود وزیر، دو بادگیر قرینه در بالای بام یکی از خانه‌ها، به‌یکباره عنصری جداکننده در فضای شلوغ و خیابان‌های درهم پایتخت ایجاد می‌کند. خانه‌ای که سال‌ها مردی از دربار قاجار در آن زندگی می‌کرده؛ قوام‌الدوله آشتیانی، که یکی از صاحب‌منصبان قاجاری بوده و در زمان محمدشاه قاجار، این خانه را ساخته یا بنا بر برخی روایات، محمد شاه قاجار این عمارت را برای میرزا محمود ساخته که در آن زمان، در دیوان محاسبات کشور سمت داشته است. تخمین زده میشود بنای این ساختمان که مساحت کلی‌اش 12هزار متر مربع است، به سال 1211 هجری شمسی برگردد. البته بعدها به‌دلیل تعریض کوچه، بخش بزرگی از این خانه ویران شد. هرچند ویرانی‌ها در این بنا، ظاهرا به همین‌جا ختم نمی‌شود. در مجاورت این خانه، حمام قوام‌الدوله قرار داشته که در گذشته، یکی از درهای خانه به‌سمت حمام باز می‌شده و در طول تاریخ، این حمام از بین رفته و دیگر اثری از آن باقی نمانده است. همچنین فضای سبز و پارک فعلی موجود در آن مکان، در آن ایام پارکینگ کالسکه در کنار خانه محسوب شده بود.
تقارن به‌جز در بادگیرهای قرینه در بالای خانه، در ساخت سایر قسمت‌های بنا هم که پوشیده از آجر و چوب است، دیده میشود. وجود 7 دری در این بنا از جمله مهم‌ترین عوامل زیبایی آن محسوب میشود. 7 دری جزو عنصرهای معماری ایرانی‌اسلامی است. این خانه، به رسم بناهای هم‌دوره خودش در دوران قاجار، شامل اندرونی و بیرونی است که دورتادور حیاط بیرونی آن، اتاق‌هایی وجود داشته که البته امروز، آن اتاق‌ها باقی نمانده است. قسمت اندرونی هم که سراسر شاهکار معماری سنتی و اصیل ایرانی است و به دست هنرمندی به نام لطفعلی شیرازی در سال 1211 انجام شده است. نقاشی‌هایی هم در این بنا به کار برده شده، که گویا در ابتدا برگرفته از هنر ایرانی بوده و با بازسازی‌های مجدد، تزئینات و نقاشی به اشکال فرنگی درآمده است.
در حیاط بیرونی یک حوض و چند باغچه تعبیه شده است. در قرینه حیاط بیرونی، حیاط اندرونی است که آن‌هم باغچه و حوض دارد. این دو حیاط با چند راهرو به هم‌دیگر مرتبط می‌شوند.طبقه همکف آن، تالار آینه است که از دیگر اتاق‌های خانه، بزرگ‌تر و در فضایی مجزا، به پذیرایی از مهمانان و سیاستمداران وقت اختصاص داشته. تزیینات این تالار به‌دلیل رفت‌و‌آمد رجال کشورهای غربی، از الگوهای آن‌ها پیروی کرده است. تصاویر زنان فرنگی به‌صورت کارت پستال در میان آینه‌کاری‌ها و موتیف‌های گچ‌بری، تأییدی بر همین الگوبرداری از غربی‌هاست. جز تصاویر زنان فرنگی در آینه‌های این تالار، پنجره‌های ارسی زیاد، خودنمایی می‌کنند که با شیشه‌های رنگین کوچک و بی‌شماری آرایش شده‌اند؛ تالار دیگری که در طبقه همکف قرار دارد، تالار بتنی است که به آن سفره‌خانه هم می‌گویند؛ این تالار در ضلع جنوبی بنا واقع شده و به‌دلیل موقعیت جغرافیایی، به آن زمستان‌نشین هم می‌گویند؛ چراکه در فصول سرد سال، آفتابگیر بوده و گرمای بیشتری نسبت به سایر نقاط خانه داشته است.
در طبقه اول و دوم، در دو طرف تالار آینه و سفره‌خانه، در طرف شمال دو اتاق و یک دهلیز دارد. در تمامی ساختمان، 8 اتاق و 4 دهلیز است که همگی، فقط به راهروی کناری خود راه دارند. تزیینات این اتاق‌ها هم به‌طور کامل مشابه یک‌دیگر است و تمام آن‌ها، پنجره‌های ارسی دارند. اتاق‌های کناری در طبقه همکف و در ضلع شمالی، کوچک‌تر از اتاق‌های مشابه در طبقه فوقانی هستند؛ اتاق‌هایی با درهایی به عرض 60 سانتی‌متر که یکی از آن‌ها به راهرو و دیگری به دهلیز میان دو اتاق باز میشود. این دهلیز، تنها راه ارتباطی میان دو اتاق شمالی و جنوبی است.
تمامی دیوارها گچ‌بری و نقوشی از گیاهان تزئینی و اسلیمی دارد و بیشتر قسمت‌های این اتاق، فرورفتگی‌هایی دارد که مانند یک طاقچه، در دیوار تشکیل شده است.
زیرزمین عمارت قوام الدوله در زیر تالار آینه و در قسمت شمالی ساختمان قرار دارد؛ گفتنی است که نور دورن این قسمت، توسط روشنایی خورشید تامین می شده است و وجود آجر های لعاب دار آبی رنگ، به زیبایی این قسمت افزوده است.
در روایت‌هایی آمده که معتمدالسلطنه، پسر قوام، سمت پدرش را در دیوان محاسبات ادامه داد و سپس، این سمت به میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله، واگذار شد و خانه قوام‌الدوله، به‌صورت ارث در اختیار او قرار گرفت. اما در منابعی دیگر گفته شده که این خانه، توسط خود وثوق‌الدوله خریداری شده و پس از آن، نام خانه وثوق‌الدوله را بر آن گذاشتند؛ مردی که به یکی از کارگردانان اصلی تاریخ مشروطیت شناخته میشود و پس از ادامه تحصیل، مأمور محاسبات آذربایجان، وزیر کشور، وزیر دارایی، وزیر خارجه و سرانجام در فاصله سال‌های ۱۲۹۶ تا ۱۳۰۰ هـ.ش در دو نوبت به مقام نخست‌وزیری رسید.
وقتی این ساختمان تحت نظر سازمان ملی حفاظت آثار باستانی درآمد، چند اتاق، آشپزخانه و سرویس‌های بهداشتی در ضلع شرقی حیاط بیرونی به آن‌ها افزوده شد که البته قسمت نوساز با بافت قدیمی خانه، از قبیل در و پنجره، تزیینات شومینه و گچ‌بری و نمای خارجی به طورکلی مطابقت می‌کند، به طوری‌که تشخیص آن دشوار است. لازم به ذکر است که مرمت اساسی بنا در فاصله سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۰ به دست استاد محمد کریم پیرنیا انجام گرفت و مرمت کاشی‌های قاجاری نیز تحت نظر استاد حبیبیان انجام شده است.
درنهایت، خانه قوام‌الدوله در سال 1377، با شماره 2024 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. این بنای تاریخی در 29 فروردین ماه سال 1381، به‌عنوان دفتر سازمان ایکوموس خریداری شد؛ که وظیفه آن نگهداری از اماکن میراث فرهنگی کشور های سراسر جهان است.
اگر خواستید، در یکی از حیاط‌های به‌جامانده از صاحب‌منصبان قاجار قدم بزنید، یا پشت پنجره‌ای بایستید که وزیر احمد شاه، در آنجا می‌ایستاده و با نظاره به حوض خانه‌اش، تفکر می‌کرده، به خانه قوام‌الدوله بروید و با آینه‌کاری‌ها و نقاشی‌ها، به‌خصوص گل و مرغ‌های روی گچ‌ها، مسحور شوید.
