خداحافظ بانوی با وقارِ هنرمند| مروری بر کارنامه‌ای که از او به‌جا مانده

هفت صبح| «مرداد 1306 در یک خانواده فرهنگی به دنیا آمدم. پدربزرگم خوشنویسی معروف بود. پدرم با اینکه ارتشی بود، به ادبیات و شعر و هنر علاقه داشت. به واسطه او از سن 10 سالگی با اشعار حافظ آشنا شدم...» این بخشی از یک مصاحبه تصویری با ژاله علو است که در آن از خانواده و دوران کودکی می‌گوید. از بذری که در وجود او کاشته شد و سال‌ها بعد او را به سمت تحصیل در رشته هنر و فعالیت در این عرصه کشاند. ژاله علو بعد از یک عمر فعالیت، روز گذشته و در سن 97 سالگی روی در نقاب خاک کشید؛ روحش شاد.

شاه‌نقش خاله لیلا

مرور کارنامه ژاله علو را با نقش‌آفرینی ماندگار او در سریال «روزی روزگاری» شروع می‌کنیم. اثری که در دهه 70 روی آنتن رفت و همه را مجذوب خود کرد. سریال امرالله احمدجو همچنان با طراوت است و بازپخش آن باعث آشنایی نسل‌های بعدی با این اثر شده. ژاله علو در این سریال خاله لیلا رئیس یک طایفه است. طایفه‌ای که در صحرا زندگی می‌کنند و به اقتضای شرایط با سختی‌هایی مواجه هستند.

خاله لیلا در همه امور صاحب رای است و دیگران به او احترام می‌گذارند. چه وقتی قرار است ازدواجی صورت گیرد و چه آن زمان که یک راهزن زخمی در جمع آنها قرار گرفته. ژاله علو در نقش خاله لیلا همانی است که از یک رئیس عشیره انتظار می‌‌رود. صدای مسلط و جذابش که مهم‌ترین یادگار مخاطبان از اوست و به سابقه گویندگی‌اش در رادیو و دوبلاژ برمی‌گردد به مهم‌ترین ویژگی نقش بدل می‌شود. هنوز طنین صدای او با بسیاری از جملات نقش در خاطره‌ها باقی مانده.

از جمله: «ادعایی ندارم خودش کم ادعایی نیست» یا «کدوم صحراها‌رو آباد کردی که اینقدر سر خودت سرگرونی و خیلیا، خیلیه؟». خاله لیلا زنی مقتدر است که به سختی لبخند می‌زند. با درایت است و معتمد همه. او می‌داند چطور با یک راهزن (مراد‌بیگ با بازی درخشان مرحوم خسرو شکیبایی) رفتار کند تا در نهایت آدمی شود درستکار و مطیع. برای احترام به هنر بازیگری ژاله علو همین یک نقش کافی است؛ نقشی که گویا گذر زمان هم نمی‌تواند از اعتبار و جذابیت آن بکاهد.

 سلام سینما

ژاله علو به فاصله کوتاه بعد از شروع فعالیت گویندگی در رادیو، به سمت سینما آمد و همزمان هر دو حرفه را ادامه داد. فیلم‌های او طیفی از آثار متنوع را شامل می‌شود که بخشی تجربیات ابتدایی‌اش، عامه‌پسند هستند. نمونه‌اش «افسونگر» ساخته اسماعیل‌کوشان نقش منفی داشت. دیگر نکته جالب کارنامه‌اش در این برهه، حجم قابل‌توجه فیلم‌هایی با درون‌مایه تاریخی است، مثل «بیژن و منیژه»، «عروس دجله»، یعقوب لیث‌صفاری و... «واریته بهاری» پرویز خطیبی نیز جزو آثار خاص علو محسوب می‌شود.

او آرام آرام به پیشنهادات سینمایی جواب رد داد که خودش در مصاحبه‌ای دلیل را اینطور شرح داده: « در آن دهه کیفیت کار متفاوت شده بود و دیگر نه من آنها را می‌پسندیدم و نه آنها من را و کارم به رادیو و دوبله محدود شده بود، سرپرست دوبلاژ بودم و در رادیو برنامه‌های مختلفی را کارگردانی می‌کردم. دوباره در دهه ۵۰ چند فیلم بازی کردم.» فیلم‌های «طوقی»، «پنجره»، «داش آکل»، «لوطی»، «آدمک» و «قلندر» از جمله آثار اسم و رسم‌دار علو در دهه 50 است که البته نقش اصلی نداشت.

او پس از انقلاب نیز مقابل دوربین رفت ولی فقط 16 فیلم بازی کرد. علو در بیش از 30سریال هم حضور یافت که ایفای نقش مادر مختار و مادر امیر کبیر به همراه سریال «گرگ‌ها» و «آوای فاخته» از مهم‌ترین کارهای اوست. ژاله علو از چند دهه پیش تبدیل به گزینه‌ای مناسب برای جان بخشیدن به نقش مادرانه شد؛ هرچند خیلی از پیشنهادات را رد می‌کرد. 

آن صدای دلنشین

ژاله علو نخستین بار سال 1327 وارد عرصه گویندگی رادیو شد و اولین نمایش رادیویی‌اش را با پرویز خطیبی تجربه کرد. علو با «داستان شب» خاطره‌ها ساخت و جمعیت مشتاقی هر شب منتظر صدای گرمش بودند. او در برخی از برنامه‌های موسیقی تلویزیون مثل «دلنوازان» اشعار را دکلمه می‌کرد و در آلبوم «دختر گلفروش» اثر حسن کسائی، موسیقیدان و تک‌نواز مطرح نی، با صدای علی جهاندار و تنبک محمود رفیعیان اشعاری را خواند.

ژاله علو همچنین به نسل طلایی دوبلورهای ایران تعلق دارد و فیلم و سریال‌های زیادی با صدای او شنیدنی شده‌اند. صدای او بیش از همه یادآور سوفیا لورن است. ژاله علو همچنین اولین بار دوبله کارتون در ایران را کلید زد و بسیاری از کارتون‌های والت دیسنی، مانند «زیبای خفته» و «گربه‌های اشرافی» به سرپرستی او انجام شد. مدیریت دوبلاژ سریال محبوب «سال‌های دور از خانه» از دیگر کارهای ماندگار این هنرمند است.