نشانه‌های یک همکاری تسلیحاتی
در پشت پرده تکذیب‌ها، چرخ‌دنده‌های همکاری تسلیحاتی آرام اما موثر می‌چرخد
هفت صبح، حسین فاطمی| روز دوشنبه ابراهیم رضایی، سخنگوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در تشریح نشست این کمیسیون با کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه عنوان داشت که «به گفته آقای سفیر، جمهوری اسلامی ایران هیچ‌گونه تقاضایی برای خرید سامانه موشکی اس-۴۰۰ از روسیه مطرح نکرده است.» پیش‌تر هم در همین زمینه، سالار ولایتمدار دیگر عضو کمیسیون امنیت ملی با اشاره به همکاری‌ها و خریدهای دفاعی ایران و روسیه تاکید کرده بود که «این روابط ریشه‌دار و در امتداد توافقات پیشین است و ربطی به تحولات اخیر یا فضای پساجنگ ندارد».
به گفته او «همکاری‌های نظامی دو کشور از سال‌ها پیش در حوزه‌های فرهنگی، امنیتی و نظامی آغاز شده و اکنون بخشی از آنها در حال اجراست.» با این حال ولایتمدار افزود:«تجهیزاتی که اخیرا از روسیه وارد کشور شده، بیشتر در حوزه‌های پدافند هوایی و فناوری‌های سایبری است و این همکاری‌ها در راستای ارتقای توان بازدارندگی و پاسخ به نیازهای فنی کشور صورت می‌گیرد.»
به گفته این بهارستان نشین، «شکل جنگ‌ها امروز تغییر کرده و همکاری با روسیه برای تقویت ظرفیت‌های دفاعی، اقدامی طبیعی و قانونی است.» وی از رسانه‌ها خواست از سیاسی‌سازی روابط تهران- مسکو پرهیز کنند و تصریح کرد: «این همکاری‌ها مبتنی بر منافع مشترک و امنیت پایدار منطقه‌ای است و نباید به‌عنوان امری غیرعادی یا موقت تعبیر شود.»
بازی پکن با تهران
همین فضای مبهم در مناسبات دفاعی ایران و روسیه پیرامون تهران و پکن نیز قابل مشاهده است. قبل‌تر و در اواسط تیر ماه نیز صفحه منتسب به بریکس در اینستاگرام از تحویل اولین جنگنده چینی J-10C به ایران خبر داد. جالب اینجاست که اواسط مهر ماه هم خبری دال بر ورود چند فروند جنگنده چینی J-10C به ایران و استقرار آنها در پایگاه هوایی شیراز، بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشت.
این در حالی است که به گزارش نیوزویک، سخنگوی وزارت دفاع چین، در واکنش به گزارش‌هایی مبنی بر اینکه ایران در حال مذاکره برای خرید تسلیحات از جمله هواپیمای J-10 هستند، اعلام کرد که چین مایل است «دستاوردهای توسعه تجهیزات خود را با کشورهای دوست به اشتراک بگذارد». پس از اخبار مربوط به خرید احتمالی جنگنده‌های (J-10C) چین توسط ایران، گزارش‌هایی منتشر شده که حکایت از پیشنهاد چین به ایران برای خرید جنگنده جی-۱۶ در کنار J-10 دارد.
هرچند این خبر هنوز به‌صورت رسمی از سوی مقامات ایران یا چین تایید نشده است، ولی اهمیت این موضوع به دلیل تاثیرات بالقوه بر توان دفاع هوایی ایران و توازن قدرت منطقه‌ای غیرقابل انکار است. پیش از این وب سایت خبری «میدل ایست آی» گزارش داده بود ایران از چین تسلیحات دفاع هوایی خریداری می‌کند. این رسانه گفته بود که ایران در حال خرید سامانه‌های موشک زمین به هوا از چین است که بخشی از تلاش‌های این کشور برای بازسازی سیستم دفاع هوایی آسیب‌دیده خود در جریان جنگ با اسرائیل است. به گفته میدل ایست آی، «تهران هزینه این تجهیزات را با محموله‌های نفتی پرداخت خواهد کرد».
هزارتوی مسکو و پکن
در بین خطوط این خبرها باید به این نکته کلید اشاره کرد که روسیه و چین در فروش و انتقال جنگ‌افزارهای راهبردی به کشورهای دیگر همواره معادلات خاص خود را دنبال می‌کنند که فراتر از روابط دوجانبه ساده است. این کشورها به دلایل استراتژیک، اقتصادی و سیاسی، اقدام به فروش سیستم‌های پیشرفته‌ای مانند جنگنده‌های نسل جدید یا سامانه‌های موشکی می‌کنند، اما این انتقال می‌تواند مشروط به منافع بیشتر و تضمین‌های امنیتی و سیاسی است.
از منظر روسیه، صادرات سامانه‌های دفاعی پیشرفته به ایران یا دیگر کشورها تنها به عنوان ابزار تقویت نفوذ منطقه‌ای و اقتصادی محسوب نمی‌شود؛ بلکه وسیله‌ای برای ایجاد تعادل قدرت در منطقه و فشار بر رقبای استراتژیک مانند آمریکا و ناتو است. روسیه در این معادلات، همواره به حفظ کنترل فنی و محدود کردن دسترسی به فناوری‌های حساس توجه دارد و فروش سامانه‌های موشکی یا جنگنده‌ها را همراه با شروط فنی، سیاسی و اقتصادی دنبال می‌کند تا مانع از خروج این تجهیزات از چارچوب مورد نظر خود شود.
ملاحظات روسیه در فروش یا انتقال تجهیزات راهبردی به ایران تنها به روابط دوجانبه یا نگاه آمریکا و ناتو محدود نمی‌شود؛ نفوذ و نگرانی‌های اسرائیل و همچنین موازنه‌های عربی-روسی نیز نقش کلیدی دارند. روسیه به دقت توازن قدرت در خاورمیانه را رصد می‌کند و هرگونه اقدام نظامی یا تجهیزاتی را با توجه به واکنش احتمالی اسرائیل و کشورهای عربی همسایه برنامه‌ریزی می‌کند. این معادلات باعث می‌شود تصمیم‌گیری برای فروش موشک‌ها یا جنگنده‌ها به ایران پیچیده و مشروط باشد، زیرا روسیه تلاش می‌کند همزمان منافع منطقه‌ای خود را حفظ و از تنش‌های فراتر از کنترل جلوگیری کند.
چین نیز با نگرشی مشابه، اما با تمرکز بر منافع اقتصادی و ایجاد همکاری‌های پایدار عمل می‌کند. فناوری‌های نظامی پیشرفته چینی اغلب همراه با قراردادهای بلندمدت، همکاری‌های صنعتی مشترک و چارچوب‌های مشخص صادراتی ارائه می‌شوند. بنابراین، هر درخواست برای خرید تجهیزات دفاعی، تابع نیازها و اولویت‌های راهبردی کشورهاست و در چارچوب معادلات پیچیده منطقه‌ای و روابط استراتژیک با قدرت‌های جهانی ارزیابی می‌شود. حتی توافقات اولیه نیز به معنای دسترسی فوری یا کامل به این تجهیزات نیست و مذاکرات باید با درک دقیق از ساختارهای استراتژیک و فرصت‌های همکاری دو طرف انجام شود.
راهبرد «ابهام» در فروش تسلیحات
برخلاف این خط تحلیلی، روح‌الله مدبر در گفت‌وگویی تفصیلی با روزنامه هفت‌صبح، تصویری روشن اما پیچیده از تعاملات نظامی-دفاعی تهران و مسکو ارائه داد و تاکید کرد که «آنچه امروز در افکار عمومی و رسانه‌ها به‌عنوان شایعات و گمانه‌زنی‌های خبری مطرح می‌شود، بخشی از یک بازی راهبردی و محاسبه‌شده است که تهران و کرملین هر دو منافع و ملاحظات خود را در آن دنبال می‌کنند.» ت
حلیلگر ارشد مطالعات روسیه با اشاره به اظهارات اخیر مقام‌های روسی از جمله لاوروف و پوتین توضیح داد که «مسکو از چند سال پیش اعلام آمادگی کرده که در صورت درخواست تهران، فروش تسلیحات متعارف را دنبال کند و این مواضع نه واکنش مقطعی، بلکه بخشی از یک برنامه و پیوستگی توافقات راهبردی میان دو کشور است». تحلیلگر حوزه بین‌الملل تصریح کرد که «اعلام عمومی و رسمی روس‌ها درباره آمادگی فروش در عمل به‌معنای یک مسیر باز است.
اما نه به‌صورت افشاگرانه و آشکار در همه جزئیات». به باور مدبر، «فضای ابهام درباره خریدهای نظامی همچنان ادامه دارد. چون انتشار صریح فهرست و مقادیر، حساسیت‌های بین‌المللی را افزایش می‌دهد و می‌تواند دست‌مایه فشار آمریکا، اسرائیل و متحدان غربی شود، لذا تهران و مسکو راهبرد«ابهام» را پیش می‌برند تا ضمن کاهش تبعات رسانه‌ای و سیاسی، امکان چانه‌زنی و طراحی زنجیره تامین و حتی انتقال مرحله‌ای تسلیحات را در خاک ایران فراهم آورند.»
مفسر حوزه سیاست خارجی به نکته مهمی اشاره کرد و عنوان داشت: «توافق راهبردی ۲۰ساله که پوتین از آغاز فاز عملی آن سخن گفته، گرچه صریحا بند دفاع متقابل اشاره ندارد، اما سرفصل‌هایی چون همکاری‌های اطلاعاتی، مشاوره‌ای، پدافندی و تجهیزاتی را شامل می‌شود و این ظرفیت‌ها می‌تواند بستر تفاهمات نظامی غیرمستقیم یا مرحله‌ای باشد»؛ استاد مطالعات روسیه در پاسخ به ابهامی پیرامون معادلات عربی – روسی پیرامون فروش جنگنده به تهران افزود که «اتفاقا روسیه نقش کاتالیزور را در کاهش تنش بین کشورهای عربی با تهران را ایفا می‌کند، کما اینکه تا‌کنون بحرین چندین بار از طریق روسیه به ایران پیام کاهش تنش ارسال کرده است.
ضمن آنکه مسکو به دنبال پیمان امنیت جمعی در کل منطقه است.» مدبر در تبیین گمانه‌زنی‌ها پیرامون احتمال راه‌اندازی خط مونتاژ سوخو در ایران تاکید کرد که «هرچند انتقال کامل خطوط تولید و فناوری‌های حساس بعید است، اما امکان مونتاژ نیمه‌ساخته و انتقال قطعات و زیرسامانه‌ها با حضور کارشناسان روسی وجود دارد و این همان سازوکاری است که برای عبور از محدودیت‌های زنجیره تامین و تحریم‌ها می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد». تحلیلگر ارشد مسائل روسیه تصریح کرد که «اساسا روس‌ها اجازه انتقال دانش و فناری ساخت تسلیحات راهبردی چون جنگنده را به‌هیچ کشور دیگری نمی‌دهند و این یک راهبرد تعریف شده است. لذا راه‌اندازی خط مونتاژ سوخو در ایران کاملا کذب است.»
تحلیلگر حوزه بین‌الملل در پایان تاکید کرد که «مسیر کنونی همکاری‌ها را باید در چارچوب منافع ملی و ملاحظات امنیتی دو کشور دید؛ سیاست ابهام در اعلام دقیق خریدها ابزار محافظه‌کارانه‌ای است که هم تهران و هم مسکو برای حفظ انعطاف راهبردی، پوشش سیاسی و جلوگیری از تشدید فشارهای خارجی به‌کار می‌برند و هرگونه تحلیل ساده‌انگارانه درباره فروش یا عدم‌فروش فوری تسلیحات از سوی روسیه به ایران، واقعیت چندلایه و پیچیده روابط راهبردی تهران-مسکو را نادیده می‌گیرد.»
