جد‌ال در نیویورک| پیامدهای سیاسی و امنیتی شکست قطعنامه
اروپا از ابتدا تحت فشار آمریکا وارد این روند شد و اجرای «مکانیسم ماشه» هدف اصلی واشنگتن بوده است
هفت صبح، حسین فاطمی| نشست عصر جمعه شورای امنیت سازمان ملل در نیویورک، با محوریت پیش‌نویس قطعنامه ارائه‌شده از سوی کره‌جنوبی به‌عنوان رئیس دوره‌ای شورا، صحنه‌ای از تقابل حقوقی و سیاسی قدرت‌های جهانی بر‌سر آینده توافق هسته‌ای ایران و تحریم‌های بین‌المللی بود.
این پیش‌نویس با هدف تمدید لغو تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران و جلوگیری از بازگشت خودکار آنها، موسوم به «مکانیسم ماشه»، ارائه شد؛ مکانیسمی که در قطعنامه ۲۲۳۱ برجام تعریف شده و در صورت عدم اجماع اعضای شورای امنیت، تحریم‌های پیشین علیه ایران را ظرف ۳۰ روز به‌طور خودکار بازمی‌گرداند.
در رأی‌گیری نهایی، پیش‌نویس تنها ۴ رأی موافق کسب کرد، در حالی که ۹ کشور با آن مخالفت کردند و ۲ کشور رأی ممتنع دادند. این شکست دیپلماتیک نشان داد هیچ اجماعی میان اعضای شورا برای فشار حقوقی و سیاسی بر ایران وجود ندارد و توازن قوا در شورای امنیت با شکاف عمیقی مواجه است. هرچند رأی نیاوردن پیش‌نویس به معنای فعال‌شدن فوری مکانیسم ماشه نیست اما فشار سیاسی و حقوقی بر ایران و طرف‌های برجامی را به اوج رسانده است.
این فشارها همزمان با پایان مهلت ۳۰ روزه تعیین شده برای ارزیابی تحریم‌ها، مسیر دیپلماسی و تعامل میان ایران و کشورهای اروپایی و آمریکا را تعیین می‌کند. اکنون نگاه‌ها به روزهای پایانی این بازه حساس دوخته شده تا مشخص شود آیا امکان دستیابی به راه‌حل دیپلماتیک وجود دارد یا بازگشت تحریم‌ها به‌طور خودکار آغاز خواهد شد. این جلسه، نمادی از پیچیدگی سیاست بین‌الملل و نحوه تعامل حقوقی-سیاسی شورای امنیت با پرونده هسته‌ای ایران است و پیامدهای آن فراتر از مرزهای ایران خواهد بود.
روند حقوقی و دیپلماتیک بازگشت تحریم‌ها
مکانیسم ماشه یا «snapback» یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین بخش‌های توافق هسته‌ای ایران است که در قطعنامه ۲۲۳۱ برجام تعریف شده و فرآیندی ۳۰ روزه برای بازگرداندن سریع تحریم‌های سازمان ملل در صورت نقض تعهدات هسته‌ای را شامل می‌شود. طبق بند ۱۱ قطعنامه ۲۲۳۱ (۲۰۱۵)، اگر اعضای شورای امنیت ظرف ۱۰ روز پس از دریافت اطلاعیه‌ای از نقض تعهدات برجام پیش‌نویس قطعنامه ارائه نکنند، رئیس دوره‌ای موظف است پیش‌نویس خود را ارائه دهد. کره‌جنوبی به عنوان رئیس دوره‌ای این شورا پیش‌نویس را ارائه کرد اما با توجه به عدم کسب آرای کافی، قطعنامه تصویب نشد.
با وجود ارائه پیش‌نویس، رأی‌گیری نشان داد که تنها چهار کشور شامل چین، روسیه، پاکستان و الجزایر با آن موافقت کردند و 9 کشور شامل آمریکا، فرانسه، انگلیس، سیرالئون، اسلوونی، دانمارک، یونان، پاناما و سومالی رأی منفی دادند. دو کشور دیگر، گویان و کره‌جنوبی، رأی ممتنع دادند. برای تصویب هر قطعنامه در شورای امنیت حداقل ۹ رأی لازم است. بنابراین پیش‌نویس ارائه شده تصویب نشد و به معنای فعال شدن فوری مکانیسم ماشه نیست، بلکه فرصتی ۳۰ روزه برای ادامه دیپلماسی و بررسی حقوقی باقی گذاشته است. رای نیاوردن پیش‌نویس تأثیری بر لغو تحریم‌های پیشین ندارد.
قطعنامه‌های شورای امنیت که بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۵ علیه ایران صادر شده و در برجام لغو شده‌اند، همچنان تعلیق باقی مانده‌اند و بازگشت آنها تنها در صورت تصویب مجدد قطعنامه امکان‌پذیر خواهد بود. در همین حال، کشورهای اروپایی مدعی نقض تعهدات ایران هستند و تلاش دارند از طریق سازوکار مکانیسم ماشه فشار سیاسی و حقوقی بر ایران وارد کنند اما عدم اجماع اعضای شورای امنیت نشان می‌دهد این تلاش‌ها برای بازگرداندن تحریم‌ها بدون حمایت جهانی، ناکام مانده است.
این وضعیت، تعادل بین قدرت‌های جهانی و استقلال سیاسی ایران را نشان می‌دهد. ایران می‌تواند از فرصت یک هفته تا بازگشت تحریم‌ها برای گفت‌وگو و مذاکره استفاده کند و کشورهای مخالف بازگشت قطعنامه‌ها نیز فرصت دارند موضع خود را در شورای امنیت تقویت کنند. بنابراین، رای نیاوردن پیش‌نویس کره‌جنوبی تنها مرحله‌ای از روند دیپلماتیک و حقوقی است که می‌تواند تعیین‌کننده مسیر نهایی مکانیسم ماشه باشد و تأثیر عمیقی برروندهای سیاسی و اقتصادی بین‌المللی خواهد گذاشت.
پیامدهای سیاسی و امنیتی شکست قطعنامه
رأی نیاوردن پیش‌نویس کره‌جنوبی در شورای امنیت پیامدهای مهم سیاسی و امنیتی به همراه دارد. نخستین پیامد آن، آشکار شدن شکاف جدی میان قدرت‌های جهانی بر‌سر پرونده هسته‌ای ایران است. آمریکا و سه کشور اروپایی خواهان فشار بیشتر و حتی بازگشت تحریم‌ها هستند، در حالی که روسیه و چین، همراه با چند کشور دیگر، این اقدامات را غیرقانونی و تهدیدکننده صلح بین‌المللی می‌دانند.
این اختلاف نظر، هم مشروعیت شورای امنیت را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هم فضای تصمیم‌گیری برای تحولات آتی را پیچیده می‌کند. پیامد دوم مربوط به جایگاه ایران در تعاملات بین‌المللی است. ایران با اعلام مخالفت با بازگشت تحریم‌ها و تأکید بر مسیر دیپلماتیک، نشان داده که توانایی ایستادگی در برابر فشارهای یکجانبه را دارد. این اقدام، علاوه بر تقویت موضع سیاسی ایران، به کشورهای دیگر نیز سیگنال می‌دهد که هرگونه تصمیمی بدون اجماع، می‌تواند با مقاومت عملی و حقوقی تهران مواجه شود.
از نظر امنیتی نیز، این عدم توافق می‌تواند منجر به افزایش تنش‌ها در منطقه شود، چرا‌که هرگونه حرکت یکجانبه غرب ممکن است پاسخ‌های متقابل ایران را برانگیزد و زمینه بحران‌های امنیتی و اقتصادی را فراهم کند. پیامد سوم، فشار بر دیپلماسی هسته‌ای است. عدم تصویب قطعنامه نشان داد که آمریکا و اروپا نمی‌توانند بدون حمایت سایر اعضا، تحریم‌ها را به‌صورت خودکار بازگردانند.
این امر، اهمیت گفت‌وگو و یافتن راه‌حل‌های سیاسی را پررنگ می‌کند و از سوی دیگر، بازگشت تحریم‌ها را به یک فرآیند مشروط تبدیل کرده که مستلزم توافق و همکاری کشورهای عضو شورای امنیت است. در مجموع، شکست پیش‌نویس کره‌جنوبی هم فرصتی برای تقویت دیپلماسی و هم هشداری برای پیچیدگی مسیر بازگشت تحریم‌ها محسوب می‌شود.
مواضع و استدلال‌های کشورهای موافق و مخالف
جلسه شورای امنیت، صحنه‌ای برای ارائه مواضع متفاوت و گاه متضاد کشورها بود. آمریکا و سه کشور اروپایی، بااستناد به گزارش‌ها و ارزیابی‌های خود، مدعی شدند که ایران تعهدات برجامی را نقض کرده و لازم است تحریم‌های سازمان ملل بازگردانده شوند. نمایندگان این کشورها تاکید کردند که اقدام‌شان قانونی و ضروری برای حفاظت از نظام عدم اشاعه هسته‌ای است و هرگونه تعلل ایران، امنیت منطقه و جهان را به خطر می‌اندازد.
در مقابل، روسیه و چین با تأکید بر حاکمیت ملی و اصل اجماع در شورای امنیت، فعال‌سازی مکانیسم ماشه را غیرقانونی و تنش‌زا دانستند. نمایندگان این کشورها اعلام کردند بازگشت خودکار تحریم‌ها بدون تصویب شورای امنیت، تضییع حقوق ایران و تضعیف دیپلماسی است و می‌تواند روند صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران را مختل کند. همچنین نمایندگان این کشورها خواستار ادامه گفت‌وگو و حل و فصل مسائل از طریق مذاکرات شدند تا راه‌حل‌های سیاسی جایگزین فشار و تحریم شود.
ایران نیز موضع روشن و صریحی اتخاذ کرد و هرگونه بازگشت تحریم‌ها بدون اجماع شورای امنیت را نقض قانون بین‌الملل دانست. امیر سعید ایروانی، نماینده ایران در این جلسه تأکید کرد که کشورش به مسیر صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای خود ادامه خواهد داد و هیچ فشاری نمی‌تواند برنامه علمی و فناوری ایران را متوقف کند. ایران همچنین اعلام کرد حق پاسخ متقابل به اقدامات غیرقانونی کشورهای اروپایی و آمریکا محفوظ است و دیپلماسی را تنها از طریق اراده ملی و منافع قانونی خود دنبال خواهد کرد.
مواضع کشورهای دیگر مانند پاکستان و الجزایر نیز بر ضرورت تمرکز بر دیپلماسی و پرهیز از تهدید نظامی تأکید داشت. این طیف گسترده از دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که شورای امنیت در مسیر تصمیم‌گیری دچار چنددستگی جدی است و هیچ اجماع عملی برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران وجود ندارد. این وضعیت، اهمیت زمان‌بندی و مدیریت دیپلماسی در ۳۰ روز باقی‌مانده را دوچندان کرده است.
سناریوهای احتمالی در پایان مهلت ۳۰ روزه
با پایان یافتن جلسه شورای امنیت و رأی نیاوردن پیش‌نویس کره جنوبی، همه نگاه‌ها به پایان مهلت ۳۰ روزه دوخته شده که تقریبا یک هفته از آن باقی مانده است. این مهلت، فرصتی تعیین‌کننده برای ایران و کشورهای غربی است تا در فضای دیپلماتیک، راه‌حل‌های توافقی پیدا کنند و مانع بازگشت خودکار تحریم‌ها شوند. سناریوی نخست، دستیابی به توافق دیپلماتیک است که طی آن ایران و کشورهای اروپایی بتوانند به توافقی برای ادامه تعلیق تحریم‌ها دست یابند.
این سناریو نیازمند انعطاف، اعتمادسازی و تعامل سازنده است و می‌تواند زمینه را برای کاهش تنش‌ها و حفظ برجام فراهم کند. اما در شرایط کنونی امکان تحقق آن نزدیک به صفر است. سناریوی دوم، عدم توافق و بازگشت خودکار تحریم‌هاست که محتمل به نظر می‌رسد. در این حالت، قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت علیه ایران فعال می‌شوند و ایران با فشار اقتصادی و سیاسی جدی روبه‌رو خواهد شد.
این سناریو می‌تواند موجب افزایش تنش در خاورمیانه و بی‌ثباتی در بازارهای جهانی انرژی شود و تعاملات بین‌المللی ایران را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، عدم تصویب قطعنامه کره‌جنوبی نشان می‌دهد که بازگشت تحریم‌ها به‌سادگی امکان‌پذیر نیست و همچنان به ارزیابی و توافق میان اعضای شورای امنیت نیاز دارد. سناریوی سوم، بهره‌گیری از فرصت برای مذاکرات چندجانبه و ایجاد اجماع بین اعضای شورای امنیت است.
ایران می‌تواند از فرصت چند روزه برای ارائه طرح‌ها و ابتکارات دیپلماتیک استفاده کند و کشورهای مخالف بازگشت تحریم‌ها را متقاعد کند که فشار یکجانبه راه‌حل موثری نیست. در نهایت، این سناریو می‌تواند مسیر دیپلماسی را حفظ کرده و از بحران اقتصادی و سیاسی شدید جلوگیری کند.
به‌طور کلی، پایان مهلت ۳۰ روزه نقطه عطفی در پرونده هسته‌ای ایران خواهد بود. نتیجه آن، تعیین‌کننده توازن قدرت در شورای امنیت، مسیر دیپلماسی هسته‌ای و چارچوب تعاملات بین‌المللی ایران است. ایران اکنون با ظرفیت حقوقی و سیاسی خود آماده است تا از تمام ابزارهای موجود برای حفظ منافع ملی و مسیر صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای بهره‌برداری کند و در مقابل فشارهای خارجی مقاومت کند.
