شانگهای؛ پل ایران به نظم چندقطبی

هفت صبح|  سخنرانی مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، در بیست‌وپنجمین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در تیانجین چین، در بزنگاهی حساس برای دیپلماسی ایران ایراد شد. اروپا هفتم شهریور ۱۴۰۴ مکانیسم ماشه را فعال کرد و به ایران ۳۰ روز فرصت داد تا به شرایط مدنظر غرب تن دهد، در غیر این صورت، تحریم‌های پیشین سازمان ملل بازمی‌گردد و ایران ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد قرار می‌گیرد که می‌تواند به معنای تهدید علیه صلح جهانی تلقی شود.

این فشارها، در کنار حملات نظامی اسرائیل و آمریکا به تأسیسات ایران در خرداد ۱۴۰۴ سخنرانی پزشکیان را به تلاشی استراتژیک برای توازن‌بخشی در برابر هژمونی غربی تبدیل کرده است. از منظر روابط بین‌الملل ایران به‌عنوان یک دولت قدرتمند در منطقه غرب آسیا در نظام آنارشیک جهانی می‌کوشد از طریق ائتلاف با قدرت‌های شرقی (چین و روسیه) به دنبال خنثی‌سازی فشارهای غرب و تقویت جایگاه خود در نظم چندقطبی باشد. 

نقد یکجانبه‌گرایی و هویت‌سازی چندقطبی 

پزشکیان سخنرانی خود را با قدردانی از میزبانی شی جین‌پینگ آغاز و سازمان همکاری شانگهای را «نماد صلح‌خواهی» توصیف می‌کند. او به تجاوز نظامی غیرقانونی به ایران توسط رژیم صهیونیستی و آمریکا در خرداد ۱۴۰۴ و کشتار مردم غزه اشاره کرده، تحریم‌های یکجانبه  علیه ایران را محکوم می‌کند.

در این روایت ایران قربانی یکجانبه‌گرایی غربی است که سازمان همکاری شانگهای را بستری برای تثبیت هویت چندقطبی به رسمیت می‌شناسد. تأکید بر اصول سازمان اعم از اعتماد متقابل، برابری، مشورت جمعی، احترام به تنوع فرهنگی و توسعه مشترک ایران را از یک دولت منزوی به بازیگری فعال در نظم نوظهور جهانی تبدیل می‌کند. این هویت‌سازی، به‌ویژه در برابر تهدید فصل هفتم، به ایران امکان می‌دهد حمایت سیاسی چین و روسیه را جلب کند که هر دو پیش‌تر (۷ شهریور ۱۴۰۴) مکانیسم ماشه را غیرسازنده خوانده‌اند.

صلح‌سازی؛ سپر سیاسی در برابر تهدیدات 

پزشکیان پیشنهاد تشکیل کمیته‌ای از وزرای خارجه اعضا برای مدیریت بحران‌های منطقه‌ای را مطرح می‌کند، که باید در صورت نقض حاکمیت یکی از اعضا (مانند حمله ژوئن به ایران) واکنش فوری نشان دهد. این پیشنهاد بر این فرض استوار است که سازمان همکاری شانگهای به‌عنوان یک رژیم بین‌المللی برای مدیریت تعارضات معرفی می‌شود، که به‌ویژه با توجه به حق وتوی چین و روسیه می‌تواند جایگزینی برای شورای امنیت باشد.

این کمیته به‌عنوان بازوی فکری و عملیاتی، می‌تواند در برابر فعال‌سازی مکانیسم ماشه، پشتوانه‌ای سیاسی ایجاد کند. این پیشنهاد از تلاش ایران برای ایجاد توازن نرم در برابر تهدیدات سخت (تحریم و فصل هفتم) پرده برمی‌دارد. این پیشنهاد همچنین به ایران امکان می‌دهد در بحران‌های منطقه‌ای، مانند تنش‌های خاورمیانه یا منازعه با اسرائیل، از حمایت جمعی اعضا بهره ببرد.

ابتکار مالی: تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها 

مهم‌ترین بخش سخنرانی، پیشنهاد ابتکار «حساب‌ها و تسویه‌های ویژه سازمان همکاری شانگهای» است، که بر سه محور متمرکز است: تسویه با ارزهای ملی برای کاهش وابستگی به دلار، ایجاد زیرساخت‌های دیجیتال مشترک و استفاده از ارزهای دیجیتال بانک‌های مرکزی و تأسیس صندوق سوآپ ارزی چندجانبه برای حمایت از اعضا تحت فشار تحریمی.

این ابتکار، پاسخی مستقیم به تهدید بازگشت تحریم‌های سازمان ملل است. از منظر اقتصاد سیاسی بین‌الملل، این پیشنهاد مشابه تلاش‌های بریکس یا ابتکار کمربند و جاده چین است و هدف آن کاهش وابستگی به سیستم مالی غربی (مانند سوئیفت) می‌باشد. صندوق سوآپ ارزی می‌تواند نقدینگی ایران را در برابر بحران‌های ارزی ناشی از تحریم‌ها حفظ کند، در حالی که تسویه با ارزهای ملی (مانند یوان یا روبل) آسیب‌پذیری ایران را کاهش می‌دهد. این ابتکار به سازمان همکاری شانگهای وزن اقتصادی بیشتری می‌بخشد. 

موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، پل ترانزیتی شرق

پزشکیان به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران، به‌ویژه اتصال قریب‌الوقوع بندر چابهار به شبکه ریلی سراسری، اشاره می‌کند که دسترسی چین، آسیای مرکزی و افغانستان به اقیانوس هند را تسهیل می‌کند. این پیشنهاد، با ارائه تسهیلات سرمایه‌گذاری، ایران را به‌عنوان حلقه‌ای کلیدی در پروژه‌های ترانزیتی مانند کمربند و جاده تثبیت می‌کند که تاکید بر قدرت نرم ایران است، که از موقعیت جغرافیایی خود برای جلب همکاری‌های اقتصادی استفاده می‌کند. این امر همچنین با راهبرد ۱۰ساله سازمان همکاری شانگهای برای توسعه زیرساخت، فناوری، انرژی و اقتصاد دیجیتال همخوانی دارد و ایران را به شریکی فعال در این طرح‌ها تبدیل می‌کند.

چالش‌ها و چشم‌انداز آینده

سخنرانی پزشکیان نشان‌دهنده همسویی استراتژیک با چین است. با این حال، چالش‌هایی مانند اختلافات داخلی اعضا (هند و پاکستان) و محدودیت‌های بانکی ناشی از تحریم‌ها، بهره‌برداری کامل از این فرصت‌ها را دشوار می‌کند. ایران در برابر تهدید فصل هفتم و بازگشت تحریم‌ها، به دنبال ایجاد شبکه ایمنی دیپلماتیک و اقتصادی است. اگر مکانیسم ماشه اجرا شود، ایران ممکن است به سمت خروج از معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای  حرکت کند، اما سازمان همکاری شانگهای می‌تواند با حمایت سیاسی و اقتصادی چین و روسیه، این ریسک را کاهش دهد.