انقلاب از پشت مانیتور| چالش‌های دموکراسی در دنیای متاورس
پژوهشی درباره شکل‌گیری اعتراض‌های سیاسی در متاورس، نقش نسل Z و چالش‌های دموکراسی در دنیای مجازی آینده
هفت صبح، ایمان برین| جهانی تازه در حال شکل‌گیری است؛ جایی میان واقعیت و خیال که در آن شهروندان بدون ترک خانه، بدون فریاد و حتی بدون بدن، گرد هم می‌آیند. در دنیای متاورس، اعتراض‌ها شکل دیگری یافته‌اند: راهپیمایی با آواتار، پلاکاردهایی از جنس پیکسل و میدان‌هایی که نه در قلب شهر که در قلب سرورها بنا شده‌اند. آیا سیاست در این فضای نو، چهره تازه‌ای پیدا می‌کند؟ و مهم‌تر از آن، آیا آینده اعتراض، دیجیتال خواهد بود؟
متاورس؛ یک سیاره دوم
تصور کنید جهانی موازی و دیجیتال که در آن میلیون‌ها انسان با آواتارهای خود زندگی می‌کنند، کار می‌کنند و تعامل دارند؛ جهانی که برای بسیاری حکم یک «سیاره دوم» را پیدا کرده است. در روزگار پرتنش و چندپاره امروز، نیاز به واقعیتی جایگزین که بتوان در آن معادلات را از نو تعریف کرد، بیش از پیش احساس می‌شود.
همین نیاز است که به متاورس جذابیت بخشیده: جایی که ساختار قدرت می‌تواند بازتعریف شود و فردی که در دنیای واقعی در حاشیه است، در جهان مجازی مرکزیت پیدا کند. شرکت‌های بزرگ فناوری همچون متا (فیسبوک سابق)، مایکروسافت و اپیک گیمز میلیاردها دلار رویای ساخت چنین فضاهایی را دنبال می‌کنند و پلتفرم‌هایی نظیر فورتنایت، روبلاکس و ماینکرفت امروز خانه مجازی میلیون‌ها انسان از نسل جدید هستند. متاورس دیگر یک واژه علمی-تخیلی نیست؛ زیست‌بومی موازی است که کنش‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در آن به شکلی تازه معنا پیدا می‌کند.
سیاست‌ورزی بدون بدن
در متاورس، انسان‌ها از بدن فیزیکی خود عبور کرده‌اند و با هویتی مجازی، در قالب آواتار ظاهر می‌شوند. همین ویژگی به آنان این امکان را می‌دهد تا فارغ از محدودیت‌های مکان، جنسیت، نژاد و حتی امنیت جانی، در فضاهایی مشارکت کنند که در دنیای واقعی ممکن یا امن نیست. نمونه‌های قابل‌توجهی در سالهای اخیر این واقعیت را عیان کرده‌اند. در سال ۲۰۲۰، فردی که به دلیل همه‌گیری کرونا قادر به حضور در تظاهرات خیابانی نبود، بازی Animal Crossing را به میدان مجازی اعتراض علیه نژادپرستی تبدیل کرد.
آواتارها به جزیره‌اش می‌آمدند، عکس قربانیان خشونت پلیس را تماشا می‌کردند و همزمان در فضای توییچ این اعتراض را به تماشا می‌گذاشتند. هزاران دلار کمک مالی در همین جریان جمع‌آوری شد. چنین صحنه‌هایی نشان می‌دهند که سیاست‌ورزی بدون بدن، با استفاده از ظرفیت پلتفرم‌های بازی و واقعیت مجازی، می‌تواند گستره‌ای وسیع‌تر از مشارکت مدنی را فعال کند. ناشناس بودن نسبی و آزادی ساخت هویت‌های جدید نیز به کاربران امکان می‌دهد با جسارت بیشتری عقاید خود را بیان کنند، به‌ویژه در جوامعی که سانسور شدید است.
شورش‌های بی‌خشونت، بی‌رهبر، بی‌پایان
اعتراض‌های متاورسی ساختاری متفاوت با تجمعات خیابانی دارند. نه گاز اشک‌آور هست، نه باتوم، نه پلیس ضدشورش؛ اما فریاد هست، همبستگی هست و مهم‌تر از همه، استمرار. این اعتراض‌ها معمولاً بدون رهبری مشخص و کاملاً خودجوش شکل می‌گیرند. در سال ۲۰۱۶، گروهی از نوجوانان پس از پیروزی دونالد ترامپ، در بازی کودکانه Club Penguin تجمع اعتراضی به راه انداختند.
چند سال بعد، در بحبوحه اعتراضات جهانی علیه نژادپرستی، کاربران در بازی‌های مختلف از Animal Crossing تا فورتنایت، تجمعاتی نمادین برگزار کردند؛ از زانو زدن آواتارها گرفته تا برگزاری راهپیمایی و استفاده از بیلبوردهای مجازی برای پیام‌رسانی. در اکتبر ۲۰۲۳، یک کاربر مالزیایی در Roblox تظاهراتی در حمایت از فلسطین برگزار کرد که هزاران آواتار از سراسر جهان در آن شرکت کردند. اینها شورش‌هایی هستند که مرز نمی‌شناسند، زبان مشترک‌شان همبستگی است و خشونت در آنها جایی ندارد؛ اما صدا دارند، تصویر دارند و تأثیر دارند.
ظهور نسل Z به عنوان شهروند دیجیتال
در پس بسیاری از این کنش‌های جدید در متاورس، نسل Z قرار دارد؛ برای این نسل، مرز میان زندگی آنلاین و آفلاین کم‌رنگ است و طبیعتاً سیاست‌ورزی نیز از خیابان و صندوق رأی به فضای مجازی کشیده شده است. دکتر «کیتی سالِن تکین‌باش»، استاد دانشگاه کالیفرنیا ایرواین، توضیح می‌دهد که کاربران جوان هرآنچه در دنیای واقعی می‌بینند و برایشان معنادار است، به دنیای مجازی می‌آورند؛ بازی برای آنها راهی است برای آزمون کارهای جدی با پیامدهای محدود. هرچه نسل جدید در دنیای واقعی سیاسی‌تر می‌شود( نمونه‌اش موج فعالان نوجوان محیط‌زیستی در سالهای اخیر ) انعکاسش را در شیوه بازی‌کردن‌شان هم می‌بینیم. به بیان دیگر، متاورس به میدان تمرین شهروندی نسل Z تبدیل شده است.
این نسل به‌خوبی از پتانسیل فضای مجازی برای دور زدن محدودیت‌ها آگاه است. در جریان اعتراضات دموکراسی‌خواهی هنگ‌کنگ در سال ۲۰۲۰، زمانی که خیابان‌های واقعی تحت تدابیر شدید امنیتی بود، فعالان جوان هنگ‌کنگی به بازی Animal Crossing روی آوردند و با طراحی پوسترهای دیجیتال حاوی تصویر رئیس‌جمهور چین و شعارهای اعتراضی، صدای خود را به گوش جهان رساندند . واکنش حکومت چین ممنوعیت فروش آن بازی در چین و هنگ‌کنگ بود؛ اما پیام روشن بود: نسل جدید برای بیان خواسته‌های سیاسی خود از هر روزنه فناوری بهره می‌گیرد.
مثال دیگر، جنبش‌های اعتراضی در روبلاکس، هابو و تون‌تاون طی قرنطینه‌های کروناست که جوانان را با وجود ماندن در خانه، در صفوف اعتراضات مجازی متحد کرد. یک گزارش نشان می‌دهد ماه گذشته توجه زیادی به تظاهرات مجازی در روبلاکس جلب شد، پلتفرمی که ۶۰ درصد کاربرانش زیر ۱۶ سال هستند . دختر ۱۴ سالهای به نام امبر از ایالات متحده می‌گوید به خاطر آنکه به عنوان یک نوجوان نمی‌توانست کاری برای توقف جنگ غزه بکند، تصمیم گرفت در روبلاکس تظاهرات کند.
او می‌گوید: «دیدن فجایع فلسطین قلبم را شکست و به دنبال راهی گشتم تا کاری انجام دهم... این راهی بود که عقایدم را بیان کنم». همچنین پسری ۱۶ ساله به نام چارلی که خانواده‌اش با حضور او در راهپیمایی حقیقی مخالفت داشتند، در روبلاکس به اعتراض پیوست. او حس خود را اینگونه بیان کرده است: «نمی‌دانستم تأثیری خواهم داشت یا نه، اما احساس خوبی بود که دیدم خیلی‌های دیگر هم می‌خواهند اعتراض کنند... روبلاکس را انتخاب کردم چون سایت بزرگی پر از بازی‌های مختلف است و می‌توانی هرکاری را که در دنیای واقعی می‌خواهی، آنجا شبیه‌سازی کنی.»
نسل Z حتی ابتکار عمل اعتراض در متاورس را نیز در دست گرفته است. دختر نوجوانی به نام یارا که در ۲۰۱۶ از نتیجه انتخابات آمریکا ناامید شده بود، در Club Penguin دست به کاری خلاقانه زد. او وارد یک اتاق مجازی در بازی شد و بی‌درنگ شعار «مرگ بر ترامپ!» را در چت نوشت. طولی نکشید که سایر کاربران نیز هم‌آوا شدند و یک اعتراض جمعی شکل گرفت.
چالش‌های دموکراسی در دنیای متاورس
اگر خیابان و میدان شهر در دنیای واقعی نماد عرصه عمومی و مشارکت دموکراتیک‌اند، متاورس بیشتر به فضای خصوصی شرکت‌های فناوری شباهت دارد. پلتفرم‌هایی چون Horizon Worlds یا Roblox تحت مالکیت شرکت‌هایی هستند که قواعد آنها را تعیین می‌کنند و در صورت لزوم می‌توانند هر اعتراضی را محدود یا حذف کنند. اگر مالک زمین دیجیتال نخواهد، تجمعی برگزار نمی‌شود؛ حتی اگر آن زمین، تنها میدان عمومی هزاران کاربر باشد.
تلاش‌هایی برای دموکراتیزه کردن متاورس نیز آغاز شده. پروژه‌هایی چون دیسنترالند با استفاده از سیستم‌های خودگردان غیرمتمرکز (DAO) سعی دارند مدیریت پلتفرم را به کاربران واگذار کنند اما چالش اصلی اینجاست که رأی هر کاربر به اندازه دارایی او ارزش دارد. این ساختارها بیشتر به الگوی «پول‌سالاری دیجیتال» شباهت دارند تا دموکراسی کلاسیک. در کنار آن، اقدامات تازه‌ای مثل «مجمع جهانی کاربران متا» نیز دیده می‌شود که در آن شرکت متا از هزاران کاربر درباره آینده متاورس نظر خواسته است. این تلاش‌ها آغاز راه‌اند اما مسیر درازی تا تحقق دموکراسی دیجیتال واقعی باقی مانده است.
پلتفرم‌ها؛ داور یا بازیگر؟
پلتفرم‌های متاورسی، برخلاف ادعای بی‌طرفی، گاه خود به بازیگر سیاسی تبدیل می‌شوند. در سال ۲۰۲۰، فورتنایت برنامه‌ای با محوریت تبعیض نژادی پخش کرد که با هدف آگاهی‌رسانی ترتیب داده شده بود. اما رفتار کاربران _ از پرتاب گوجه‌فرنگی مجازی گرفته تا شیرین‌کاری در میانه برنامه _ نشان داد که این فضاها الزما برای سیاست جدی طراحی نشده‌اند. در سوی دیگر ماجرا، گاه اعتراض‌ها مستقیما متوجه خود پلتفرم‌هاست.
در Horizon Worlds، تعدادی از کاربران به سیاست‌های متا در اولویت‌دهی به برنامه‌های رسمی اعتراض کردند و تظاهراتی با نام «ProtestLand» راه انداختند. اینجا پلتفرم هم میزبان است، هم سوژه اعتراض. پرسش کلیدی این است که آیا چنین شرکت‌هایی صدای کاربران را می‌شنوند؟ تجربه‌ها نشان داده‌اند گاهی مجبور به واکنش و بازنگری می‌شوند اما همچنان داور نهایی باقی می‌مانند. این تقابل میان مالکیت خصوصی و خواست عمومی، یکی از چالش‌های مهم پیش روی متاورس است.
اعتراض، سرمایه‌گذاری یا نمایش؟
شکی نیست که بسیاری از اعتراض‌های متاورسی جنبه نمادین دارند. حضور آواتارها در فضایی کارتونی شاید در نگاه نخست بیشتر به نمایش شباهت داشته باشد تا یک جنبش واقعی. اما اگر اعتراض مجازی با سازماندهی درست همراه باشد، می‌تواند مؤثر باشد. تجربه اعتصاب مجازی کارگران IBM در سال ۲۰۰۷ نشان داد که فشار رسانه‌ای حاصل از تجمع آواتارها در Second Life در کنار اعتصاب واقعی، باعث تسریع پیروزی کارگران شد.
این نمونه‌ها ثابت می‌کنند که متاورس فقط فضای نمایش نیست و می‌تواند ابزار چانه‌زنی باشد. البته همچنان مرز میان نمایش، اعتراض، تبلیغات و حتی سرگرمی در این فضا باریک است. برخی برندها با برگزاری اعتراض‌های هنری نمادین، سعی دارند خود را مترقی و آگاه نشان دهند، بی‌آنکه در عمل تغییری ایجاد کنند. این خطر هست که متاورس به صحنه «کنشگری تزئینی» بدل شود، مگر آنکه کاربران با هوشمندی و خلاقیت آن را به ابزاری واقعی برای فشار اجتماعی و سیاسی بدل کنند.
آینده: اعتراض با هدست یا خیابان؟
آیا روزی فرا خواهد رسید که اعتراضات مردمی به جای خیابان، در متاورس و از پشت هدست‌های واقعیت مجازی شکل بگیرد؟ شاید اما شواهد نشان می‌دهد که این دو، مکمل یکدیگر خواهند بود. بسیاری از معترضان دیجیتال، همزمان در تظاهرات واقعی نیز حضور پیدا کرده‌اند. متاورس فرصت آموزش، تمرین، بسیج و همبستگی جهانی را فراهم می‌کند اما خیابان همچنان نماد فشار مستقیم است. شاید در آینده نه‌چندان دور، اعتراضاتی را ببینیم که با ترکیب واقعیت مجازی و افزوده، مرز میان جهان دیجیتال و فیزیکی را از بین ببرند ممکن است خیابان‌ها همچنان باقی بمانند، صندوق‌ها همچنان باز بمانند، اما میدان تازه‌ای شکل گرفته که نمی‌شود نادیده‌اش گرفت.
