زنگ خطر عقب‌ماندگی فناورانه کشور
ایران با وجود سابقه علمی از رقابت پرشتاب عربستان، امارات و قدرت‌های جهانی در سرمایه‌گذاری و توسعه هوش مصنوعی عقب مانده است
هفت صبح| واژه «هوش مصنوعی» که این روزها در رسانه‌ها و فضای مجازی بسیار از آن می‌شنویم. با این حال شاید بد نباشد بدانید که هوش مصنوعی و علم هوش مصنوعی به تازگی وارد ایران نشده‌اند ولی با این حال در این عرصه نیز آنچنان که باید و شاید شاهد پیشرفت چشمگیری نبوده‌ایم.
با این وجود گزارش‌های منتشر شده حکایت از آن دارند که کشورهای همسایه ما سرمایه‌گذاری هنگفتی را در این عرصه داشته و دارند بطوریکه به نظر می‌رسد در چند سال آینده اگر ایران اقدام‌های لازم را انجام ندهد، شکاف موجود با کشورهای پیشرو بزرگ‌تر و عمیق‌تر خواهد شد. عربستان تا پایان سال 2030، می‌خواهد 600 میلیارد دلار در این عرصه سرمایه‌گذاری کند و ما در همین بازه می‌خواهیم با 10 همت با آنها رقابت کنیم!
رقابت بین چین و آمریکا
این علم تقریبا نوپا اما در سال‌های اخیر بودجه‌های کلانی را از کشورها بلعیده است. در بین کشورهای دنیا، آمریکا تقریبا با نیم تریلیون دلار رتبه اول جهان را از نظر هزینه‌کرد در سرمایه‌گذاری خصوصی در هوش مصنوعی در اختیار دارد و چین با ۱۱۹میلیارد دلار یا یک چهارم آمریکا در رتبه دوم است. به‌رغم فعالیت دیگر کشورها، قدرت و فاصله آمریکا و چین با دیگران بسیار زیاد است. گلوگاه برتری آمریکا در هوش مصنوعی، تراشه‌هاست که موضوعی سخت‌افزاری است اما چین موفق شده با طراحی الگوریتم‌های محاسباتی با پیشرفت نرم‌ا‌فزاری، وابستگی خود به سخت‌افزار را کاهش دهد.
تاریخچه‌ای که هوش از سر می‌برد
اولین اقدامات برای ظهور هوش مصنوعی در سال‌های پایانی جنگ جهانی دوم یعنی حدود سال 1950 میلادی در ذهن آلن تورینگ انجام شد. آلن تورینگ دانشمند کامپیوتر و ریاضی‌دان انگلیسی را شاید بتوان پدر هوش مصنوعی نامید. هوش مصنوعی امروزه به شاخه‌ای از علوم کامپیوتر تبدیل شده که به هوشمند سازی سیستم‌ها یا برنامه‌ها اشاره می‌کند و می‌تواند حجم زیادی از داده‌ها را درک و تفسیر کند. همچنین نامگذاری هوش مصنوعی به دلیل آن است که این ابزار توانایی واکنش و رفتارهای انسانی مثل یادگیری، حل مسائل پیچیده، تفکر، تصمیم‌گیری براساس داده‌های قبلی و… را دارد.
رتبه ایران در شاخص جهانی GAI
شاخص جهانی هوش مصنوعی GAI که توسط موسسه تورتویز از سال ۲۰۱۹ منتشر می‌شود، در پنجمین نسخه خود به بررسی وضعی ۸۳ کشور در سه بعد سرمایه‌گذاری، نوآوری و پیاده‌سازی می‌پردازد. این شاخص ترکیبی از معیارهای مطلق مقیاس و نسبی شدت را برای سنجش ظرفیت کلی کشورها در حوزه هوش مصنوعی و توان آنها نسبت به جمعیت و اقتصاد خود ارائه می‌دهد. رتبه کلی ایران در ارزیابی ۲۰۲۴ شاخص GAI، رتبه ۶۰ از میان ۸۳ کشور اعلام شده است. بهترین عملکرد در زیر رکن‌های استراتژی دولت ۴۱، تحقیق ۴۰ و توسعه ۴۴ بوده است. ضعیف‌ترین عملکرد کشور در حوزه سرمایه‌گذاری تجاری با رتبه ۴۳ و محیط عملیاتی با رتبه ۸۲ است.
رتبه پانزدهم ایران از نظر مقالات در حوزه هوش مصنوعی
دکتر محمد شهرام معین، رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان اینکه استفاده از فناوری فقط به معنای تولید مستندات و مقالات نیست بلکه شامل پیاده‌سازی و استفاده از آن در زندگی افراد و در حکمرانی مدیریت کشور است به برنامه‌های توسعه هوش مصنوعی و بالا رفتن رتبه ایران اشاره کرده و می‌گوید: با توجه به برنامه‌های در حال تدوین و اجرا و اهتمام و توجه خاصی که به هوش مصنوعی است حتما رتبه ما از نظر استفاده از هوش مصنوعی در زندگی بهتر خواهد شد اما باید برنامه‌ریزی و اقدامات درستی در این حوزه وجود داشته باشد.
وی با اشاره به لزوم افزایش تعداد نیروهای تخصصی و تربیت شده در دانشگاه‌ها و همچنین افزایش کیفیت در حوزه هوش مصنوعی می‌گوید: از نظر توان و نیروهای تخصصی که در دانشگاه‌ها تربیت می‌شوند توانمند هستیم اما برای اینکه بتوانیم در سطح ملی یعنی در پروژه‌های بزرگی که سازمانی، دولتی یا نهادی باشد یا اینکه پروژه‌هایی مثل جی‌پی‌تی ایرانی یا پروژه‌های هوش مصنوعی مولدی که در دنیا الان با گستره زیاد برای افراد بسیاری ارائه می‌شود، هنوز نیاز به تلاش است.
خیز بلند کشورهای عربی
در این میان اما بی‌اغراق باید پذیرفت که کشورهای عربی خلیج فارس جهش‌های بزرگی را در این زمینه داشته‌اند. آنها در تلاش‌اند با سرمایه‌گذاری‌های کلان در هوش مصنوعی از تکیه بر صادرات نفت بکاهند و در تحولات اقتصادی با جهت‌گیری‌های جهانی همراه شوند.عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر پیشتاز کشورهای منطقه در این مسیر هستند. این کشورها به هوش مصنوعی به‌عنوان استراتژی آینده که معادله توسعه را بازتعریف می‌کند، نگاه می‌کنند و براساس این نگاه حرکت می‌کنند.
به‌گزارش خبرگزاری فرانسه، عربستان با بلندپروازی‌های خود به‌دنبال جلب حمایت برای «پروژه‌های عظیم» در حوزه هوش مصنوعی است و درحالی‌که تا مدتی پیش تنها بزرگ‌ترین صادرکننده نفت در جهان نامیده می‌شد، می‌کوشد با جلب سرمایه‌های کلانِ خارجی اقتصادش را متنوع کند. با تمام این تفاصیل به نظر می‌رسد کشور ما نتوانسته آنگونه که باید و شاید در این عرصه همپای رقیبان همسایه خود حرکت کند کما اینکه رئیس انجمن مدیریت فناوری و نوآوری ایران نیز در این زمینه گفته؛ در حالی که عربستان سعودی تا سال 2030 مبلغ 600 میلیارد دلار در هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری می‌کند، سهم ایران از این رقابت تنها 10 همت است.
مهدی محمدی در مورد جایگاه کشورمان در این عرصه می‌گوید: هرچند ایران رتبه شصتم را دارد، اما فاصله واقعی بسیار بیشتر از عدد رتبه است. اگر آمریکا امتیاز 100 داشته باشد، چین با امتیاز 54 در رتبه دوم قرار دارد و این فاصله نشان می‌دهد آمریکا همچنان با اختلاف، قدرتمندترین کشور در این حوزه است. رتبه سوم که سنگاپور است حدود امتیاز 33 دارد که این نیز شکاف میان چین و رتبه سوم را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به فعالیت دو کشور همسایه ایران یعنی عربستان و امارات در زمینه توسعه هوش مصنوعی نیز می‌گوید: این دو کشور با سرمایه‌گذاری‌های گسترده در زیرساخت و تدوین استراتژی‌های مشخص برای آینده هوش مصنوعی توانسته‌اند به قابلیت‌های قابل توجهی در این حوزه دست پیدا کنند و در حال ایجاد فاصله جدیدی با ایران هستند. محمدی با اشاره به سرنوشت آینده هوش مصنوعی در ایران نیز تصریح می‌کند: به نظر می‌رسد در چند سال آینده اگر ایران اقدام‌های لازم را انجام ندهد، شکاف موجود با کشورهای پیشرو بزرگ‌تر و عمیق‌تر خواهد شد.
محمدی با اشاره به وضع تجهیزات پردازشی کشور می‌گوید: فکر می‌کنم حدود سه همت جی‌پی‌یو توسط معاونت علمی خریداری شده که اکنون در دانشگاه شریف بلااستفاده مانده و عملا خاک می‌خورد! در گذشته هنگام برآورد ارزش جی‌پی‌یوها، حداکثر سه سال برای آنها نرخ استهلاک در نظر گرفته می‌شد و پس از این مدت عملا کارایی لازم را ندارند. به گفته او با چنین شرایطی باید خود نتیجه‌گیری کرد که وضعیت فعلی تجهیزات چه معنایی دارد.
وی در مقایسه با کشورهای منطقه می‌افزاید: عربستان سعودی تا سال 2030 حدود 600 میلیارد دلار در حوزه هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری خواهد کرد که 30 درصد آن توسط آرامکو تامین می‌شود و این اعداد نشان‌دهنده فاصله جدی ایران با رقبا است. وی با اشاره به تجربه گذشته در دوران شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی می‌گوید: برای تامین سه همت منابع برای صندوق نوآوری و شکوفایی یک دهه تلاش شده بود، اما در مقابل در یک مقطع زمانی تنها ظرف یک هفته سه همت وام نجات به صنعت خودروسازی داده شد.
به گفته او این مقایسه نشان می‌دهد توسعه فناوری در اولویت تصمیم‌گیران کشور قرار ندارد! وی تاکید می‌کند: اگر ایران نتواند از این فرصت استفاده کند، جهان آینده به دو گروه کشورها تقسیم خواهد شد؛ کشورهای هوشمند و کشورهای غیرهوشمند. در کشور ما نیز کل نظام سیاست‌گذاری کشور باید ضرورت تحول در حوزه هوش مصنوعی را درک کند. با حدود 10 همت بودجه نمی‌توان انتظار تحول داشت رقمی که معادل حدود 100 میلیون دلار است.
