آش‌رشته و آبگوشت هم پای شیشلیک و سلطانی
آشفته‌بازار سیاست‌گذاری تجاری کشور و افزایش «سیب‌زمینی‌گیت»
هفت صبح، حمید سلیمانی| خیلی زود است که برخی چیزها را فراموش کنیم، مثل ماجرای عجیب سیب‌زمینی در سال گذشته. سال پیش و در شش ماهه دوم سال، صادرات سیب‌زمینی از کشور شتاب گرفت و قیمت این محصول، به ناگهان از هر کیلو 17 تا 20هزار تومان به بالای 60هزار تومان رسید.
قفسه‌های خالی سیب‌زمینی در غرفه‌های میادین میوه‌وتره‌بار و قیمت بالای این محصول در میوه‌فروشی‌های سطح شهر، دولت را به تکاپو انداخت تا با تخصیص ارز ترجیحی، زمینه واردات گسترده سیب‌زمینی و تنظیم بازار را فراهم کند. به عبارت دیگر، سال گذشته عده‌ای سیب‌زمینی صادر کردند و دلار بازار آزاد را به جیب زدند، در مقابل، ارز ترجیحی ناشی از صادرات نفت که قرار بود برای واردات کالاهای اساسی و دارو مصرف شود، صرف واردات سیب‌زمینی شد و به بهای کاهش سطح دسترسی به دلار ترجیحی برای واردات اقلام مهم، جیب عده‌ای پر و تنش و مدتی گرانی به مردم تحمیل شد.
به نظر می‌رسد چرخه مشابهی در بازار حبوبات و سیاست‌گذاری مرتبط با واردات و صادرات این محصولات تکرار شده که نتیجه آن، گرانی خارج از تحمل بهای حبوبات در کشور شده به گونه‌ای که تهیه یک وعده آش رشته هم بهای گزافی برای مردم دربردارد.
هشدارهایی که شنیده نمی‌شوند
حدود 11 ماه پیش، نخستین هشدارها درباره احتمال افزایش قیمت حبوبات داده شد ولی طبق معمول گوش شنوایی نبود. بیست و دوم مرداد ماه سال گذشته، یک نشست خبری در انجمن حبوبات ایران برگزار شد که در آن جلسه، نسبت به تبعات عدم تخصیص ارز ترجیحی برای واردات حبوبات هشدار داده شد.
طبق آمار اعلام شده در آن نشست، مصرف سرانه حبوبات در ایران 8 تا 10 کیلوگرم است که از میانگین 13 کیلویی جهان کمتر است. تولید داخلی حبوبات بین 650 تا 700هزار تن بود که برای تامین نیاز مردم، باید واردات انجام می‌شد با این حال، سخت‌گیری دولت در تخصیص ارز باعث شده بود که واردات 243 هزار تنی حبوبات در سال 1401 به 188 هزار تن در سال 1402 کاهش یابد و البته در پنجمین ماه سال 1403، هشدار داده شد که این موضوع در سال 1403 سخت‌تر شده و افزایش قیمت حبوبات را دامن زده است.
تورم حبوبات؛ بین 2 تا 5.5 برابر تورم عمومی کشور
نرخ تورم سالیانه در خرداد ماه سال جاری، 34.5درصد و تورم نقطه به نقطه در این ماه 39.4درصد گزارش شده است. حال نگاهی به افزایش قیمت حبوبات در همین بازه زمانی یعنی یک ساله منتهی به خرداد سال جاری می‌اندازیم. نخود در این مدت با رشد 100.4درصدی از هر کیلو حدودا 84هزار تومان به 169هزار تومان افزایش قیمت یافته. قیمت هر کیلو لوبیا چیتی با جهشی 213درصدی، از 121هزار تومان به 351هزار تومان رسید.
لوبیا قرمز هم دستخوش 111درصد افزایش بها شده و هر کیلو از آن که خرداد سال گذشته 106هزار تومان معامله می‌شد به 225هزار تومان بالغ شد. عدس در این میان کمترین رشد قیمتی در حبوبات را داشت و با 84درصد افزایش بها، قیمت 95هزار تومانی خود را به 175هزار تومان تغییر داد. لپه هم همگام با سایر حبوبات، 129درصد رشد قیمت داشت و لپه کیلویی 88هزار تومانی خرداد 1403، در همین ماه از سال جاری به قیمت 201هزار تومان به فروش رسید.
سوپرمارکت ارزان مرکز آمار ایران
قیمت‌های اعلام شده از سوی مرکز آمار ایران، صدالبته آن قیمت‌هایی نیست که در زندگی روزمره با آنها مواجه می‌شویم. فراموش نکنیم که قیمت‌های مورد استناد این مرکز دولتی، قیمت فله‌ای این اقلام در بازارهای میوه‌وتره‌بار شهرداری است که با توجه به تغییر سبک زندگی عموم شهرنشینان ایرانی و تمایل به استفاده از محصولات بسته‌بندی شده، از دسترس مردم خارج است.
برای راستی‌آزمایی این قیمت‌ها، نگاهی به قیمت‌های عرضه حبوبات در چند سوپرمارکت آنلاین کشور می‌اندازیم. لپه 201هزار تومانی اعلامی از سوی مرکز آمار، عموما در بسته‌بندی‌های 900 گرمی به فروش می‌رسد که بسته به برند شرکت توزیع‌کننده، در بازه قیمتی 220 تا 320هزار تومانی به فروش می‌رسند، به عبارتی بین هر کیلو 245 تا 355هزار تومان که بین 45 تا 155هزار تومان با قیمت اعلامی مرکز آمار تفاوت دارد.
عدس 175هزار تومانی هم مرکز آمار هم در بسته‌بندی‌های عموما 900 گرمی بین 170 تا 240هزار تومان قیمت خورده که نشان می‌دهد هر کیلو از این محصول بین 190 تا 267 هزار تومان به دست مصرف‌کننده می‌رسد یعنی بین 15 تا 92هزار تومان بالاتر از قیمت محاسباتی مرکز آمار.
فکر کنم برای مقایسه قیمت‌های مورد محاسبه مرکز آمار و بازار مصرفی کشور، مقایسه همین دو قلم کفایت می‌کند و نشان می‌دهد که آنچه در سفره‌های مردم می‌گذرد، وضعیتی به مراتب وخیم‌تر از چیزی است که مرکز آمار به آن اشاره دارد.
مورد عجیب واردات و صادرات حبوبات در ایران
حال نگاهی به آمار صادرات و واردات حبوبات در سال‌های گذشته می‌اندازیم تا چرایی این رشد عجیب و غریب قیمت حبوبات در بازار بیشتر مشخص شود. در سال 1401 یعنی سه سال پیش، ایران واردکننده 243هزار تن حبوبات و در مقابل صادرکننده فقط 8هزار تن حبوبات بود چرا که با توجه به توان تولید داخلی کشور، همواره جزو واردکنندگان عمده حبوبات بوده‌ایم.
تنگ‌تر شدن دست دولت در تخصیص ارز باعث شد که این روند در سال 1402 به شدت تغییر کند و واردات حبوبات در کشور به 188هزار تن کاهش و در مقابل صادرات حبوبات از ایران به 91 هزار تن برسد یعنی کاهش حدودا 50هزار تنی واردات در مقابل افزایش 83هزار تنی این محصولات که نشان می‌دهد موجودی حبوبات کشور با فرض تولید ثابت حبوبات ایرانی، 174هزار تن کاهش یابد.
آمار البته بعدها دچار عدم اعلام شد به گونه‌ای که تا امروز فقط آمار چهار ماهه واردات سال 1403 اعلام شد که همان هم نشان می‌دهد در این مدت فقط 50هزار تن حبوبات به کشور وارد شده که با احتساب کل سال به 150هزار تن واردات می‌رسیم در حالی‌که در 9 ماهه نخست سال 1403 فقط بیش از 70هزار تن نخود از ایران به خارج صادر شده است (تقریبا سالی 93هزار تن). یعنی نه فقط روند سال 1402 اصلاح نشد بلکه موجودی حبوبات در کشور باز هم کاهش یافت.
بن‌بستی به نام رفع تعهد ارزی
در پایان، باز نگاهی به سال پیش می‌اندازیم وقتی اعلام شد که برخی از صنایع بزرگ کشور ازجمله خودروسازان، برای رفع تعهد ارزی ناشی از واردات با ارز ارزان، دست به صادرات اقلامی زده‌اند که نه در حیطه تخصصشان بوده و نه در حوزه مسئولیتشان. خبر آمد که بسیاری از آنها با صادرات عمده محصولاتی چون زعفران، خشکبار، خرما و... آن هم به بهایی نازل، سعی در رفع تعهد ارزی خود کرده‌اند ولی با این کار، بازارهای صادراتی ایران را دچار اغتشاش کرده‌اند.
البته خودروسازان در این راه تنها نبودند. واردکنندگان موبایل، خودرو و... که نیاز به رفع تعهد ارزی خود داشتند، هر کالای قابل عرضه در بازار جهانی را صادر کردند تا با این حربه، تعهدات خود در مقابل بانک مرکزی را انجام دهند. نتیجه این موضوع هم به‌هم ریختن بازارهای مبدا صادراتی ناشی از ارزان‌فروشی اقلام و گران شدن همین محصولات در ایران ناشی از کاهش عرضه به بازار شد. به نظر می‌رسد که بازار حبوبات هم از این بلا در امان نمانده به گونه‌ای که چند روز پیش و براساس نامه مدیرکل دفتر مقررات صادرات و واردات سازمان توسعه تجارت به رئیس گمرک ایران، صادرات حبوبات ممنوع اعلام شد.
حکایت رفع تعهد ارزی و تاثیری که این قانون در زنجیره‌ای از تحولات بر سفره‌های مردم می‌گذارد انسان را به یاد حکایت دموکریت حکیم و نقاش بدنقش می‌اندازد. گویند روزی نقاش بدنقش به دموکریت حکیم گفت برخیز و خانه خود سفید کن تا من بر آن لوح سفید نقاشی کنم. دموکریت گفت: بهتر آن است ابتدا تو نقاشی کنی تا من سفیدکاری کنم.
