سوخو-۲۴ فنسر‌؛ شمشیرباز نیروی هوایی

هفت صبح| ‌20 تیر 1395 بود که یک فروند جنگنده سوخو-24 ارتش‌‌ ساعت 9 و 20 دقیقه در حوالی روستای قشقاوی در کنار دریاچه بختگان در منطقه خیر شهرستان استهبان استان فارس دچار سانحه شد.‌ خلبانان این جنگنده پیش از وقوع سانحه، با موفقیت ایجکت کرده و هر دو نفر از این سانحه‌ جان سالم به‌در بردند. دلیل وقوع این سانحه، نقص فنی عنوان شد‌. حال 8 سال پس از این حادثه و درست در همین روز، در این مقاله به معرفی جنگنده تهاجمی سوخو-24 فنسر  می‌پردازیم ‌.

عبدالحمید تارخ/ جنگاوران | ساخت سوخو-24 به میانه دهه1960 میلادی بر‌می‌گردد.در آن زمان نیروی هوایی شوروی خواهان یک جنگنده تهاجمی با توان پشتیبانی هوایی کافی برای جایگزینی یاک-28 بود که توان حمل تسلیحات کمی داشت.جنگنده جدید باید می‌توانست با جنگنده تهاجمی اف-111 ساخت جنرال دینامیک آمریکا رقابت کند و توان نفوذ خودکار در ارتفاع پایین را به خاک دشمن داشته باشد.این در خواست که باعث آغاز رقابت بین میگ و سوخو شد، شامل یک جنگنده با موتوری کم‌مصرف و قوی و با سامانه‌های ناوبری و تهاجمی پیشرفته و دوربرد بود. 

میگ به سرعت دست به توسعه میگ-27 و سوخو دست به توسعه سوخو-17 زد ولی خیلی زود معلوم شد هیچکدام از این دو توان حمل مهمات مورد نظر ارتش سرخ را نداشته و قابلیت رقابت با اف-111 از جمله در زمینه الکترونیکی را نیز ندارند . از این رو سوخو طرح جدید را آغاز کرد که تی6 نام داشت .تی6 در نمونه اول به شدت شبیه سوخو-15 بود.

سوخو-15 یکی از پیشرفته‌ترین شکاری رهگیر‌‌های ساخت سوخو تا آن زمان دارای بال دلتا و دو ورودی هوا در کنار بدنه بود.پیش‌نمونه تی6 نیز دقیقا مشابه سوخو-15 ولی با دو خدمه در کنار هم بود. ‌ اولین نمونه که تی6-1 نام داشت در 2 ژنویه 1967 پرواز کرد. بلافاصله نشان داد استفاده از شش راکت کمکی و بال دلتا ‌ این هواپیما را تبدیل به طرح خشن و غیر‌قابل انعطاف می‌کند و باید راه دیگری پیدا می‌شد. 

در سال 1967 برنامه بعد از این پرواز به سوی بال متغیر، تغییر کرد .عملکرد آن سال اف-111 در نمایشگاه هوایی پاریس باعث تغییر برنامه شوروی شد.این پروژه که وی-جی نام داشت، به سرعت چند پیکر‌بندی پیشنهادی به خود دید.در سال 1970 دوم پیش نمونه با نام T6-2I به پرواز در آمد که دارای تغییرات بسیار نسبت به پیش نمونه اول بود.‌

ر‌ضایت از این پیش‌نمونه باعث تولید چهار پیش نمونه دیگر نیز شد که در سال 1973 پیش نمونه تی6-3 سقوط کرد ولی در کل برنامه بسیار راضی‌کننده بود.برنامه آزمون پروازی تا سال 1976 به طول انجامید ولی عملا در سال 1972 نیروی هوایی شوروی به دلیل عملکرد مناسب تی6 تصمیم به ورود به خدمت آن گرفته بود و با ایجاد خط تولید نخستین گروه تولید در سال 1975 وارد خدمت شد. این هواپیمای جدید سوخو-24 نامید شده و ناتو لقب «فنسر» یعنی «شمشیر‌باز» را به او داد؛ اگرچه چند سال اول ورود به خدمت ناتو تصور می‌کرد اسم جنگنده جدید سوخو-19 است.

 ‌نخستین نمونه تولیدی‌، سوخو-24 فنسر سی نام داشت. عمدتا از جنس آلومینیوم ساخته شده بود و دارای دو خدمه در کنار هم و بال‌های متغیر و ارابه فرود جمع‌شونده در زیر بدنه بود. از دو دستگاه موتور توربوجت لیولکا ای ال 21 اف 3 بهره می‌برد که 11250 پوند بدون پس‌سوز و 24800 پوند با پس‌سوز قدرت فراهم می‌کرد.بال در بیشترین بین زاویه 69 درجه قابل تغییر است. ‌ بال متغیر سوخو-24 همانند میگ-23 در سه زاویه قابل تنظیم بود. دارای دو سرعت‌گیر بزرگ در زیر بدنه و جایگاه چتر ترمز در بالای دو خروجی موتور و سامانه‌های ناوبری و تهاجمی بسیاری پیچیده‌ای در زمان خود بود و اولین سامانه تهاجمی تمام دیجیتال شوروی بود .‌

در این مدل (فنسر سی) برای حمل سلاح لیزری باید غلاف هدف‌گیری لیزری در زیر بال حمل می‌کرد.یک رادار تعقیب‌کننده عوارض زمین در دماغه در زیر دماغه اصلی با یک خلبان خودکار که توان پرواز خودکار را در ارتفاع پایین به جنگنده می‌داد. سیستم هشدار‌دهنده فروسرخ ال-او 82 برای هشدار در مورد نزدیک شدن موشک که در پشت کابین روی بدنه نصب شد .

سامانه دفاعی فیلین که شامل گیرنده هشدار رادار اس‌پی‌او- 15 و هشدار‌دهنده رادار اس‌پی‌اس- 10‌، سامانه جنگ الکترونیک اس‌پی‌اس 161 ‌ سامانه شناسایی دوست از دشمن و ابزار فرود خودکار دقیق از جمله سامانه‌های فنسر سی بود. فنسر سی دارای یک توپ 23 میلی‌متری شش لول گاتیلینگ با سرعت آتش 9000 گلوله بر دقیقه در زیر بدنه کمی متمایل به راست بود و از خشاب  با 500 گلوله  بهره می‌برد .‌ ‌ سوخو‌-24 می‌تواند هشت تن سلاح با خود حمل کند.

سوخو-24 ‌‌در جایگاه ثابت زیر بال تا دو مخزن سوخت خارجی (یک مخزن زیر هر بال) به میزان 2000 و 3000 لیتری را حمل ‌ و می‌تواند با حمل یک غلاف سوخت‌رسان شلنگی (قیفی) در زیر بدنه دست به سوخت‌رسانی یار به یار بزند. ‌فنسر در سه مخزن سوخت داخلی 11860 لیتر سوخت داخلی حمل می‌کند.

فنسر سی بین سال‌های 1971 تا 1983 در خط تولید بود. از سال 1975 کار ‌ روی یک نمونه ارتقاء‌یافته فنسر سی آغاز شد.این نمونه جدید که سوخو-24 ام فنسر دی نام گرفت، در سال 1977 پرواز کرد و از سال 1983 وارد خدمت شد . این نمونه 76 سانتیمتر کشیده‌تر است ‌. ‌

بعد از یک دهه تولید سوخو- 24 در میانه دهه 1980 بود که اولین بار نسخه صادراتی سوخو- 24 ام با نام سوخو-24 ام کا فنسر دی تولید شد.این نمونه تفاوت چندانی با نسخه اصلی در خدمت ارتش شوروی نداشت و در واقع سوخو-24 ام کا در دورانی وارد خدمت شد که شوروی تصمیم به کاهش سطح تفاوت مدل‌های موجود در خدمت خود و نسخه‌های صادراتی کرده بود.این نمونه توسط عراق، سوریه، لیبی و ایران به خدمت گرفته شد. اکثر کشورها تصمیم به خدمت‌گیری و خرید سوخو-22 (نسخه صادراتی سوخو-17)گرفتند‌.  ‌دلیلش گران‌تر بودن و پیچیده‌تر بودن سوخو- 24 بود.

از دیگر نسخه‌های سوخو- 24 نمونه شناسایی آن یعنی سوخو- 24 ام-آر فنسر ا‌ی است.‌این نمونه برای جایگزینی ایلیوشن 28 آر و میگ-21 آر در دهه 1970 توسعه پیدا کرد.این نمونه بر‌اساس سوخو-24 ام توسعه پیدا کرد . در این نمونه توپ در زیر بدنه حذف شد و به جای آن سامانه شناسایی BKR-1 Shtykنصب شده است.این سامانه شامل دوربین تصویر‌برداری در زیر بدنه و رادار شناسایی اس‌ای‌آر برای اسکن کردن رادار منطقه روبرو ‌‌‌از تجهیزات این مدل بود‌. ‌

این اطلاعات را می‌شد تا فاصله 400 کیلومتری به پایگاه ارسال کرد . دست‌کم 100 فروند از این مدل نیز ساخته شد. بر‌اساس سوخو- 24 ام آر نسخه جنگ الکتروینک و جاسوس الکترونیکی آن نیز با نام سوخو- 24 ام پی فنسر اف ساخته شد. ‌‌20 فروند از این نمونه ساخته شده است. خط تولید سوخو- 24 با تولید بیش از 1400 فروند در سال 1993 میلادی متوقف شد.

ارتش روسیه هم‌اکنون حدود 400 فروند سوخو-24 در مدل‌های ام/ ام‌آر و ام‌پی در خدمت دارد (نیروی دریایی روسیه نیز حدود 80 فروند سوخو-24 ام در خدمت دارد)، ‌ ایران ‌ در سال‌های پایانی دهه 1980 دست‌کم 11 فروند سوخو- 24 ام‌کا را از شوروی تحویل گرفت و این ناوگان با فرار 24 فروند سوخو-24 از همین مدل از عراق به ایران تکمیل شد. تا مدت‌ها ایران به دلیل عدم پشتیبانی روس‌ها از این هواپیما‌، با فنسرهای پیچیده مشکل داشتند ولی در نهایت بر این مشکلات غلبه کرد و توانست آنها را به سطح بالایی از عملیات برساند و آنها را نیز به لوله سوختگیری هوایی مجهز کند. فنسرهای ایرانی از طیف وسیعی از تسلیحات هدایت شونده بهره می‌برد و حتی دست به سوختگیری هوایی تاکتیکی در ارتفاع پایین زده‌اند‌.

این جنگنده از سال‌های 2010 در حال جایگزینی با سوخو-34 و دیگر مدل‌های سوخو ‌‌در روسیه است. برخی از مشخصات سوخو- 24 ام‌بی عبارت‌اند از طول و ارتفاع 53 .22 و 6/19 متر‌، وزن خالی 22300 کیلوگرمی‌، بیشترین سرعت 8/1ماخ‌، برد با 3 تن سلاح در عملیات با پرواز حمله و برگشت در ارتفاع پایین با مخازن سوخت خارجی دارای شعاع رزمی 615 کیلومتر است‌، سقف پرواز 11000 متر .

این هواپیما از دو دستگاه موتور توربوجت لیولکا ای ال 21 اف 3 با توان 16600 پوند بدون پس‌سوز و 24600 پوند با پس‌سوز‌ بهره می‌برد. سوخو- 24 یک جنگنده تهاجمی برای انجام عملیات در هر شرایط آب و هوایی و 24 ساعت شبانه‌روز با تسلیحات هدایت شونده دقیق است و با ارتقاء‌های انجام شده ‌روی آن در روسیه می‌توان آن را تا سال‌ها به عنوان یک جنگنده موثر در خدمت نگه داشت.