خداحافظی با سد فینسک
انتقال بین حوضه‌ای به قوت خود باقی است
هفت صبح، لیلا مرگن| شواهد نشان می‌دهد که تلاش دو دولت قبل برای توقف اجرای پروژه سد فینسک بی‌نتیجه مانده و پیمانکاران در منطقه حفاظت شده «پرور» سخت مشغول کارند تا خط انتقال آب به سمنان را در دولت چهاردهم، به پایان رسانند. همزمان صدیقه ترابی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست از طرحی جایگزین در وزارت نیرو سخن می‌گوید که به‌طور کلی ساخت مخزن پرحاشیه سد فینسک را منتفی خواهد کرد، اما انتقال آب بین حوضه‌ای از مسیر ایجاد بند انحرافی را به قوت خود باقی می‌گذارد.
اهالی مازندران در روزهای پایانی تابستان شاهد تخلیه لوله در اکوسیستم شکننده منطقه حفاظت شده پرور واقع در البرز شرقی بودند. این اقدام زنگ خطر را بار دیگر برای مردم استانی که به تازگی به جمع استان‌های دارای تنش آبی و فرونشست پیوسته، به صدا درآورد. لوله‌های تخلیه شده در منطقه حفاظت شده استان همجوارشان یعنی سمنان این نوید را به آنها می‌دهد که قرار است باز هم شاهد اجرای یک پروژه انتقال آب بین‌حوضه‌ای به بهانه تامین نیازهای شرب استانی در کویر مرکزی باشند.
از مدت‌ها پیش قرار بود سد فینسک در نزدیکی روستای تلاجیم، بر روی رودخانه سفیدرود که از سرشاخه‌های تجن است، ساخته شود و آب پشت این سد در راستای تامین نیازهای شرب سمنان به این منطقه منتقل شود. این طرح مورد مخالفت فعالان محیط زیست قرار گرفت و تحرکات اخیر و تخلیه لوله برای اجرای پروژه انتقال آب، نشان می‌دهد که گویا باز هم سدسازان پیروز شده‌اند.
ماجرا چیست؟
حسین اسلامی فعال اجتماعی مازندران که سال‌هاست در این حوزه فعالیت داشته در گفت‌وگو با هفت‌صبح درباره آخرین وضعیت اجرای پروژه انتقال آب از سد فینسک به سمنان می‌گوید در فاصله به شهادت رسیدن آقای رئیسی و روی کار آمدن آقای پزشکیان و تقریبا در 6 ماهه آخر 1403، برای اجرای این پروژه 6 مناقصه برگزار شده است.
«در دولت سیزدهم رئیس‌جمهور دستور داده بود که دست نگه دارند و سد فینسک را اجرا نکنند. در مجلس مفصل درباره آن صحبت شد و قرار بود کارشناسان از ابتدا مسئله را بررسی کنند زیرا حرف و حدیث‌هایی درباره همه مجوزهایی که به این پروژه داده بودند، وجود داشت.» سوابق نشان می‌دهد که دو رئیس‌جمهور اجرای پروژه سد فینسک را متوقف کرده بودند اما به گفته اسلامی در 6 ماهه دوم 1403، از این فرصت سوء‌استفاده شده و برای اجرای پروژه مناقصه برگزار می‌شود. «در حال حاضر هم به سرعت ریزچشمه‌های منطقه کاورد و فینسک را منتقل می‌کنند و به سمنان می‌برند.»
این فعال اجتماعی می‌گوید در حال حاضر مخزن 10 میلیون متر مکعبی روی سد سلیمان تنگه، احداث شده اما این مخزن فقط 10 میلیون متر مکعب آب را نگه نمی‌دارد زیرا از یک سو آب در مخزن می‌آید و از سوی دیگر خارج می‌شود. به این ترتیب با این سازه، 50 میلیون متر مکعب آب از سرچشمه تجن به سمت کویر منتقل می‌شود.
سرانه بالای مصرف آب در سمنان
فعالان اجتماعی مازندران و از جمله اسلامی معتقدند که مصرف آب در سمنان بیش از سرانه کل کشور است. آنها با استناد به اعداد و ارقام منتشر شده، مصرف سرانه آب در ایران را تقریبا 220 لیتر برای هر نفر در شبانه‌روز می‌دانند در حالی که مصرف سرانه آب در سمنان نزدیک به 370 یا 380 متر مکعب است. به این ترتیب، این استان بیشترین سرانه مصرف آب را دارد و بیشترین میزان انتقال آب را هم انجام داده است.
در حال حاضر آب سد نمرود که از منابع آبی البرز است، به این استان منتقل می‌شود و منابع دیگری هم وجود دارد که با هدف تامین نیازهای 2170 واحد صنعتی ایجاد شده در کویر، به سمنان منتقل می‌شود. البته سال گذشته اداره کشاورزی استان سمنان اعلام کرده است که پنج هزار هکتار هندوانه کاری کرده؛ بنابراین، آب در سمنان صرف کشاورزی هم می‌شود. «مدت مجوزهای محیط زیستی صادر شده برای پروژه سد فینسک به پایان رسیده است»؛ اسلامی می‌گوید که این مجوزها مشکلات فنی و قانونی دارد؛ ولی به دلیل لابی قوی مجریان پروژه، شاهد اجرای چنین طرحی در منطقه هستیم.
اخلال در تامین نیازهای مردم محلی با انتقال آب
مسئولان سمنان به بهانه اینکه آب شرب ندارند، با نصب 9 پمپ در چشمه روزیه 100 لیتر آب در ثانیه را با تونلی 40 متری در دل کوه به سمنان منتقل می‌کنند و به این ترتیب مردم محلی بدون آب باقی می‌مانند. به همین دلیل مسئولان مازندران مجبور هستند که 25 درصد آب سد تجن را به آن بخشی از تلار در چشمه روزیه بدهند که با انتقال آب آن به خارج از مازندران، خشک شده و مردمش دسترسی به آب ندارند.
مسئولان استان سمنان حتی در برنامه‌هایشان تصمیم دارند که از سد گِلِوَرد و کسیلیان هم آب به استان‌شان منتقل کنند. به این ترتیب سمنان روی تمام منابع آبی البرز از گرگان تا نمرود و فیروزکوه به بهانه کمبود آب شرب دست گذاشته در حالی که مصرف در این استان یک و نیم برابر مصرف سرانه کل کشور است.
به اعتقاد اسلامی با توجه به میزان آبی که مردم سمنان از منابع مختلف مثل چاه‌ها، سدها و غیره دریافت می‌کنند، بیش از نیاز شرب، آب در اختیار دارد. ضمن آنکه رقم هدر رفت آب در سمنان بالاست چون لوله‌های این شهر پوسیده است و اگر فقط همین لوله‌ها را تعمیر کرده و جلوی هدر رفت آن را بگیرند، آب اضافه می‌آورند. اما گویا مسئولان استان با هدف تبدیل کردن سمنان به پایتخت به دنبال منابع آب جدید هستند و خود را برای روز انتقال پایتخت آماده می‌کنند.
مجوز جدیدی صادر نشده است
محمدرضا کنعانی، مدیر کل محیط زیست مازندران نیز در گفت‌وگو با هفت صبح درباره از سرگیری پروژه ساخت سد فینسک یا لوله‌گذاری در منطقه حفاظت شده پرور اظهار نظر دقیقی ندارد و فقط اعلام می‌کند که ما در دولت چهاردهم هیچ مجوزی برای این خط صادر نکرده‌ایم.او با تاکید بر اینکه تخلیه لوله در منطقه حفاظت شده پرور نیاز به بررسی دارد، موضوع پروژه سد فینسک را بین استانی معرفی کرده و پیشنهاد می‌دهد که گزارش دقیق‌تر و کامل‌تر در رابطه با تحرکات اخیر سمنان از معاونت انسانی سازمان حفاظت محیط زیست دریافت شود.
پروژه از قبل مجوز داشت
صدیقه ترابی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفت‌وگو با هفت‌صبح بیان می‌کند که پروژه سد فینسک از سال 1391 مجوز داشته اما درباره استقرار لوله در منطقه حفاظت شده پرور اطلاعی نداشته و پاسخگویی درباره دلیل آغاز فعالیت پروژه انتقال آب را به استعلام از استان موکول می‌کند.
ترابی که سابقا مدیر‌کل دفتر برنامه‌ریزی کلان آب و آبفا وزارت نیرو بوده است، درباره تبعات انتقال آب بین حوضه‌ای بر مبدا و مقصد، نظر چندان مخالفی ندارد و بر این باور است که رقم انتقال آب از مازندران بسیار کم است. در همه طرح‌های انتقال بین حوضه‌ای که با ابعاد بزرگ اجرا می‌شود یا حجم قابل ملاحظه‌ای آب منتقل می‌کنند، بحث‌هایی درباره تبعات نامطلوب انتقال آب بین حوضه‌ای وجود دارد.
زمانی که معاون فعلی محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست در وزارت نیرو بوده، روی ساخت خود سد فینسک بحث‌هایی مطرح می‌شود و گویا کارشناسان این وزارتخانه با احداث مخزن سد در مازندران مشکل داشته‌اند. در وزارت نیرو کارگاه مهندسی ارزش برگزار می‌شود و نتیجه کارگاه این می‌شود که به جای احداث سد، یک بند انحرافی و خط انتقال آب به سمنان ایجاد شود تا آب بدون ساخت مخزن سد فینسک منتقل شود. زیرا بدون ساخت سد هم می‌توان آب مورد نظر سمنان برای انتقال را تامین کرد.
حاصل این بررسی‌ها، انتقال کمتر از 10 میلیون متر مکعب آب در سال به سمنان است. با در نظر گرفتن نیاز بلافصل پایین دست طراحی‌ها انجام می‌شود و حالا ترابی معتقد است که با توجه به حجم کم آب انتقالی، مشکلی برای مبدا تامین آب سمنان ایجاد نخواهد شد.
به گفته معاون محیط زیست انسانی، «مخزن سد فینسک مباحث محیط زیستی و اجتماعی دارد، بنابراین نظر وزارت نیرو این بوده که بند انحرافی ساخته شود و لوله انتقال آب در منطقه مستقر شود. از نظر محیط زیست مجوز این پروژه سال‌ها قبل صادر شده و با در نظر گرفتن مباحث اجتماعی، خود استان هم درخواستش این بوده که گزینه بند انحرافی و خط انتقال را اجرا کند.»
مخزن سد فینسک را منتفی می‌کنیم
ترابی به این پرسش که آیا ساخت سد فینسک منتفی شده، این‌گونه پاسخ می‌دهد: ما هنوز چیزی را منتفی نکردیم اما گویا قرار است چنین درخواستی را بفرستند و اگر بازنگری کنیم، قطعا مخزن سد را منتفی می‌کنیم. او در واکنش به اعتراضات جامعه محلی به پروژه‌های انتقال آب توضیح می‌دهد: این پروژه اثرگذاری قابل توجهی در پایین دست حوضه آبریز ندارد. در گذشته بحث تاثیر بر آورد سد شهید رجایی و اثرش روی آن سد مطرح بود که اکنون با این تغییرات، همه مسایل قبلی منتفی است.
اکنون چیزی که باید خیلی به آن توجه کنیم، بحث برداشت‌های پایین دست و برداشت آنهایی است که خیلی نزدیک به محل انتقال هستند. در زمانی که مجوز برای پروژه صادر شده بود، به این مسایل توجه شده بود. در این طرح نیازهای محیط زیست هم دیده شده است و اگر بند انحرافی در منطقه اجرا شود، استان مقصد دیگر نمی‌تواند حجم آب مورد نظرش را مشابه زمانی که سد احداث می‌شود، به‌طور کامل منتقل کند، بنابراین موارد مورد نظر جامعه محلی رعایت می‌شود.
آنچه معاون سازمان محیط زیست بر آن تاکید دارد این است که حجم آب انتقالی از مازندران در برابر کل منابع آبی موجود در منطقه بسیار ناچیز است، بنابراین اجرای چنین پروژه‌ای آسیبی به منطقه وارد نمی‌کند اما تجربه نشان داده است که پروژه‌های انتقال آب بین حوضه‌ای در ایران به بهانه شرب، به ابزاری برای انتقال آب به کویر مرکزی و توسعه نامتوازن در کشور تبدیل شده‌اند و حتی ممنوعیت انتقال بین حوضه‌ای در برنامه هفتم توسعه هم نتوانسته مسئولان استان‌های کویر مرکزی را مجبور کند تا به جای تمرکز بر پروژه‌های تامین آب، بر اجرای پروژه‌های مدیریت مصرف متمرکز شوند. پروژه‌های مدیریت مصرف در ایران به دلیل پیچیدگی‌ها در اجرا، هیچ‌گاه مورد علاقه برنامه‌ریزان نبوده‌اند در حالی که نیاز جدی امروز ایران به شمار می‌روند.
