مبادا که ایران بی‌‌اصفهان شود

هفت صبح، حمیدرضا خالدی| صبح دوشنبه ۱۷ شهریور، خیابان هشت‌بهشت غربی اصفهان در چهارراه فرشادی ناگهان دهان باز کرد؛ حفره‌ای به عمق ۱۵متر و عرض ۶ متر بخشی از معبر را فرو برد و ساختمان‌های اطراف با خطر فرو ریختن، تخلیه اضطراری شدند. منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، در گفت‌وگو با خبرگزاری ایمنا علت حادثه را ریزش آنی زمین اعلام کرد؛ پدیده‌ای که معمولا بر اثر نشت آب از لوله‌ها، شسته شدن مصالح خاکی زیر آسفالت یا فروریزش قنات‌های قدیمی رخ می‌دهد.

اما پشت این رخداد، بحرانی عمیق‌تر نهفته است: فرونشست زمین. برخلاف ریزش‌های ناگهانی و موضعی، فرونشست پدیده‌ای تدریجی است که در مقیاسی وسیع‌تر، آرام و پیوسته دشت‌ها و شهرها را می‌بلعد؛ بحرانی که نتیجه برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی است و امروز نه‌تنها اصفهان، بلکه استان‌هایی همچون تهران، البرز، فارس، کرمان، همدان، سمنان، قزوین، خراسان رضوی، خراسان شمالی و یزد را نیز به کام خود کشانده است. اصفهان اما رکورددار این فاجعه است؛ شهری تاریخی که اکنون در برابر این «قاتل خاموش» قرار گرفته است.

اصفهان، شهری که قرن‌ها به‌عنوان «نصف جهان» به شکوه معماری و میراث تاریخی‌اش می‌بالید، این روزها روی زمینی ایستاده که هر لحظه ممکن است از زیر پایش خالی شود. حادثه اخیر در خیابان هشت‌بهشت غربی، جایی که ناگهان حفره‌ای ۱۵ متری دهان گشود تنها گوشه‌ای از بحرانی عمیق‌تر است. فرونشست زمین، همان بمب زمین‌شناسی که سال‌هاست کارشناسان از آن به‌عنوان تهدیدی جدی یاد می‌کنند، حالا بیش از هر جای دیگری پیکره اصفهان را نشانه گرفته است.

ترک‌هایی که دیوار مدارس و خانه‌ها را شکافته، هشدارهایی که از تخلیه محلات و تعطیلی بیش از ۱۵۰ مدرسه حکایت می‌کند و خبرهایی که هر روز از نشست تدریجی دشت‌های پیرامون شهر منتشر می‌شود، همه و همه گواه وضعیتی است که دیگر نمی‌توان آن را نادیده گرفت. میراثی چون میدان نقش جهان و سی‌وسه‌پل نیز از آسیب این پدیده در امان نمانده‌اند؛ همان‌طور که قطع جریان زاینده‌رود، سفره‌های زیرزمینی را تهی کرده و زمین خشک و گرسنه را آماده بلعیدن شهر ساخته است.

این بحران به یک رخداد محلی محدود نیست. به گفته کارشناسان، اصفهان بیشترین تعداد شهرهای در معرض فرونشست را در کشور دارد. از شکاف‌های عمیق در حاشیه فرودگاه تا ترک‌های خانه‌های شهرک «خانه‌های اصفهان»، جملگی شواهدی دارد که نشان می‌دهد که «نصف جهان» در مسیر فرسایشی قرار گرفته است که شاید کمتر از پنج سال تا نقطه بی‌بازگشت فاصله داشته باشد. حالا پرسش بزرگ این است: آیا هنوز می‌توان برای نجات این شهر دست به کاری زد، یا تنها باید نظاره‌گر فرو رفتن آرام اصفهان در دل زمین بود؟

   تابستانی با کابوس فرونشست

این روزها و در حالیکه تابستان آخرین نفس‌هایش را می‌کشد و مردم و مسئولان خوشحالند که بالاخره ممکن است با فرا رسیدن فصل پاییز و بارش‌های پاییزی از مشکل کم آبی عبور کرده، از شر قطعی‌های آب و بخصوص خاموشی‌های هر روزه برق خلاص شویم، پدیده هولناکی بدون آنکه از خود نشان چندانی در رسانه‌ها و فضای مجازی به جا بگذارد در حال زورآزمایی با شهرها و دشت‌هاست.

پدیده‌ای که از آن به عنوان «بمب زمین شناسی» یاد می‌شود. پدیده‌ای به نام فرونشست زمین که به درستی می‌توان نام آن را «قاتل خاموش» کشور گذاشت. چالشی که از چند دهه قبل آغاز شده و حالا، بعد از بی‌توجهی به هشدارهایی که در مورد آن داده می‌شود، به مرز بحران در برخی استان‌ها مانند اصفهان که رکورددار بیشترین فرونشست در کشور می‌باشد، رسیده است.

اصفهان، بیمار زخمی زمین

اصفهان امروز از ترس فرونشستی که هر روز از یک جا سربیرون می‌آورد، حال و روز خوبی ندارد. بیماری که هر لحظه ممکن است به خاطر بلعیده شدن بخشی از خاک و زمین و اراضی‌اش، عضوی از اعضای بدنش را از دست بدهد. موضوعی که باعث شده تا از دو سال قبل تعداد قابل توجهی از ساختمان‌ها و منازل و حتی مدرسه‌های این شهر دیوارهایشان ترک بخورد و ساکنان آنها مجبور به تخلیه آنجا شوند.

آن زمان اعلام شد که وضعیت به قدری بحرانی است که فرونشست بیش از 150مدرسه را در این شهر تهدید می‌کند و به همین خاطر چندی بعد با تصمیم مقام‌های استانی، این مدارس به خاطر خطر فروریزش دیوارها و سقف‌های آن تعطیل شدند.  همان موقع «حمیدرضا خان محمدی» معاون وقت وزیر و رئیس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیزات مدارس کشور ضمن هشدار دوباره اعلام کرد که فرونشست در استان اصفهان بیش از سایر استان‌ها خود را نشان داده است و با توجه به وخامت اوضاع، برخی مدارس تخلیه شده‌اند تا اصلاح و ترمیم و مقاوم‌سازی شوند.

علی بیت‌اللهی، عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در گفت‌وگو با «هفت‌صبح» با تاکید براینکه داستان فرونشست در اصفهان اصلا شوخی بردار نیست می‌گوید: واقعیت این است که استان اصفهان بیشترین تعداد شهرهای در معرض خطر فرونشست را دارد. به زبان ساده می‌توان گفت اصفهان بزرگ‌ترین کلان‌شهری است که نسبت به سایر شهرها بالاترین ریسک فرونشست زمین را دارد.

میراث تاریخی در خطر

با این وجود چالش بلعیده شدن اصفهان توسط فرونشست‌های نگران کننده مربوط به امروز و امسال نیست. سه  سال قبل بود که حمیدرضا فلاح، نماینده آن زمان اصفهان در شورای عالی استان‌ها گفته بود: فرونشست زمین متاسفانه صدمات بسیاری را به آثار تاریخی اصفهان، از جمله ۳۳پل و میدان نقش جهان که ثروت‌های ملی ما هستند وارد کرده است. یکی از عوامل اصلی فرونشست زمین در استان اصفهان نیز قطع جریان مداوم آب در زاینده‌رود است که متاسفانه حدودا از سال ۱۳۹۷ آغاز شده است.

 پیش‌بینی‌های هولناک

گزارش‌های ترسناک در مورد فرونشست زمین به همین جا ختم نمی‌شود. برخی از کارشناسان حتی زمانی را برای بلعیده شدن کامل اصفهان اعلام کرده و می‌کنند. سال 1402 محمد درویش، فعال محیط‌زیست گفته بود که  اگر وضعیت به همین منوال پیش برود تا سال ۱۴۰۹ کل دشت اصفهان تخلیه و سفره‌های آب‌های زیرزمینی خشک می‌شود!

وی همچنین از وجود شکاف‌های عمیق و بزرگ در شمال شرق فرودگاه اصفهان و ترک‌های خانه‌های شهرک «خانه‌های اصفهان» و تخلیه مرکز پست شهید بهشتی به عنوان نمونه‌هایی یاد می‌کند که می‌تواند عمق فاجعه فرونشست در اصفهان را نشان دهد.

   فرونشست تا قلب شهر

منصور شیشه‌فروش مدیرکل مدیریت بحران اصفهان هم در تشریح وضعیت بحرانی اصفهان گفته که سازمان زمین‌شناسی نرخ فرونشست زمین را بین ۴ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال تعیین کرد. به گفته وی اصفهان تنها استانی است که اثرات فرونشست زمین در آن تا بدنه‌های شهر هم آمده و به ساختمان‌های مسکونی رسیده است.

   تیرخلاص

با این حال باز هم توجه چندانی به این چالش ترسناک نشد و زاینده‌رود که گفته می‌شود آب آن می‌تواند مهمترین راه حل برای جلوگیری از فرونشست باشد، همچنان خشک و تشنه باقی ماند تا اینکه امسال و طی چند روز گذشته با خبری که سازمان زمین شناسی منتشر کرد، ترس دوباره به دل اصفهانی‌ها و مدیران نصف جهان بازگشت.

دراین خبر که توسط رضا شهبازی، معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌ معدنی منتشر شده، براساس اولین نقشه احتمالی فرونشست زمین که در دهه 90 به دست آمده، از همان زمان، استان و شهراصفهان در معرض خطر جدی قرار داشت اما حالا این وضعیت به گونه‌ای شده که می‌توان گفت؛ هم اینک خطر فرونشست به یک خطر واقعی و بالقوه برای نصف جهان بدل شده است و این همان پیش‌بینی است که طی چند سال گذشته بارها از سوی کارشناسان محیط زیست نسبت به آن هشدار داده شده است. حالا اگر گفته‌های محمد درویش درست باشد، با توجه به سخنان اخیر معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی باید تا 5 سال آینده منتظر بلعیده شدن بخش اعظمی از نصف جهان، این نماد کهن ایران زمین باشیم.

به نظر می‌رسد شاید امروز دیگر فرصتی برای جبران نباشد همانطور که شهبازی با اشاره به گسترش فرونشست زمین در محیط‌های شهری گفته است برای جبران یا جلوگیری از فرونشست درمحیط‌های شهری کار زیادی نمی‌توان کرد، فقط می‌توان امیدوار بود که گسترش فرونشست در کشور بیشتر از این میزان توسعه پیدا نکند.

   هشت بهشت اصفهان، مشت نمونه خروار

آنچه امروز در خیابان هشت‌بهشت اصفهان رخ داد، تنها حادثه‌ای گذرا نیست؛ این آژیر خطری است برای شهری که ستون‌هایش بر خاکی ترک‌خورده استوار شده‌اند. فرونشست دیگر تهدیدی احتمالی نیست، بلکه واقعیتی بالفعل است که هر روز در خانه‌ها، مدارس، خیابان‌ها و حتی بناهای تاریخی رخنه می‌کند.

اگر روند کنونی ادامه یابد، نه‌تنها میراث هزارساله ایران، بلکه زندگی روزمره میلیون‌ها شهروند در خطر نابودی است. فردا شاید خیلی دیر باشد؛ اصفهان اکنون در لحظه‌ای ایستاده است که یا باید برای نجاتش تصمیمی تاریخی گرفت، یا باید پذیرفت که «نصف جهان» به تدریج در نقشه‌ای از شکاف‌های زمین دفن خواهد شد.