بحران‌های قناتی در شرق ایران که ثبت جهانی شده است
مدیر پایگاه جهانی قنات بلده فردوس با اشاره به چالش‌ها و بحران‌های این قنات که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است، گفت: دِبی قنات‌های بلده در یک دهه اخیر از ۳۵۰ لیتر در ثانیه به حدود ۸۰ لیتر کاهش یافته است.
اقدس کرم‌پور، مدیر پایگاه جهانی قنات ایرانی بلده فردوس (خراسان جنوبی) در گفت‌وگو با ایسنا درباره نقش قنات‌ها در بحران خشکسالی گفت: بحران آب تنها ناشی از کمبود منابع نیست، بلکه به مدیریت درست نیز بستگی دارد. قنات‌ها به‌واسطه پیوندشان با توسعه پایدار، میراثی ارزشمند هستند که نه‌تنها به تقویت سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کنند، بلکه خاک منطقه را نیز تقویت می‌کنند. بدون شک، اگر به لایروبی و احیای قنوات توجه جدی شود، حداقل می‌توانند آب کشاورزی منطقه را تأمین کنند.
او افزود: در گذشته از آب قنات برای شرب نیز استفاده می‌شد. حتی موقوفه‌ای به نام «آب حیات» وجود داشت که از این آب برای شرب بهره می‌بردند. اگرچه امروزه این کار منسوخ شده، اما نقش قنات در تأمین آب کشاورزی همچنان حیاتی است. احیای قنوات خشک‌شده می‌تواند بخشی از کمبود آب را جبران کند. البته در کنار آن باید از روش‌های نوین آبیاری و مدیریت بهینه منابع آب نیز بهره برد تا تأثیرگذاری این سیستم سنتی چند برابر شود.
کرم‌پور درباره وضعیت حفاظت و نگهداری قنات بلده که به همراه ١٠ قنات ایرانی دیگر در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته است، توضیح داد: در سال ۱۳۹۵ مجموعه قنات‌های ایرانی در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. در این میان، قنات‌های بلده به‌عنوان یکی از اجزای اصلی این پرونده مطرح بودند. این مجموعه شامل ۱۶ رشته قنات و چهار چشمه است که مجموعاً به نام «آب بلده» شهرت دارد و ایران آن را در قالب پرونده جهانی به همراه قنات‌های دیگر برای ثبت در فهرست میراث یونسکو پیشنهاد کرد. از همان زمان، ما محور فعالیت‌های پایگاه را در چند زمینه تعریف کردیم.
او افزود: نخست، اقدامات پژوهشی و مطالعاتی و مستندسازی تمام سازه‌های مرتبط با قنات‌ها، از جمله آسیاب‌ها، انبارها، حمام‌ها و مردخانه‌ها. طرح‌های مطالعاتی گسترده‌تری نیز برای ساماندهی عرصه و حریم این قنوات تدوین شد. دوم، اقداماتی در زمینه لایروبی و احیای قنوات، که با مشارکت دفتر مردمی بلده، نهادی متشکل از نمایندگان مالکان و شاربین قنوات که به‌صورت دوره‌ای انتخاب می‌شوند، صورت گرفت. این دفتر مسئولیت تأمین هزینه‌ها و مدیریت امور قنات را بر عهده دارد.
مدیر پایگاه جهانی قنات بلده اضافه کرد: از سوی دیگر، در همان سال‌های نخست ثبت جهانی، تفاهم‌نامه‌ای میان وزارتخانه‌های مختلف امضا شد که طی آن تقسیم وظایف مشخص شد، لایروبی و احیای قنوات بر عهده جهاد کشاورزی، پایش و حفاظت عرصه و حریم با شرکت‌های آب منطقه‌ای و موضوع گردشگری و توسعه شهری با وزارت میراث فرهنگی بود. با این حال، در عمل، به‌ویژه در دو سه سال نخست پس از ثبت، ما برای پاسخ به مطالبات محلی و حفظ اصل اثر، در موضوع لایروبی و حفاظت نیز باید مشارکت داشته باشیم.
او اظهار کرد: یکی از اقدامات مهم ما در حوزه گردشگری، تهیه طرحی بود و زون‌بندی انجام شد. محدوده عرصه قنوات بالغ بر ۳۲ هزار هکتار است و این وسعت سبب می‌شد که سرمایه‌گذاران بدون ضابطه به بخش‌های مختلف وارد شوند. با اجرای طرح زون‌بندی، امکان تعیین کاربری‌ها، نحوه بارگذاری و ظرفیت‌های گردشگری فراهم شد. در حوزه اطلاع‌رسانی نیز تابلوهای مسیر، شامل تابلوهای جاده‌ای و تابلوهای دو زبانه با نقشه‌های راهنما در محل نصب شد. همچنین با حمایت از بوم‌گردی‌ها و طراحی متناسب با معماری بومی منطقه، فرصت‌های جدیدی برای توسعه گردشگری ایجاد شد.
کرم‌پور با بیان اینکه مجموعه قنات بلده مسیری حدود ۳۵ کیلومتر دارد که آب آن به مزارع و باغ‌ها می‌رسد، گفت: این مسیر، موسوم به شاهجوی بلده، دارای درختان کهنسال ثبت‌شده در فهرست میراث طبیعی است. ما ساماندهی بخشی از این مسیر را به‌عنوان الگو برای مالکان اجرا کرده‌ایم و هرساله بخش‌هایی دیگر را ادامه می‌دهیم. همچنین از میان ۱۲ آسیاب تاریخی منطقه، تاکنون یکی از آن‌ها احیا شده است. افزون بر این، تعدادی مردخانه و آب‌انبار در مسیر قنات نیز مرمت و احیا شده‌اند تا برای آبیاری درختان مورد استفاده قرار گیرند. همچنین در حوزه منابع طبیعی، اقداماتی همچون محلول‌پاشی و مبارزه با آفات درختان نیز با مشارکت شهرداری‌ها صورت گرفته است.
مدیر پایگاه جهانی قنات بلده درباره بزرگ‌ترین چالش‌های نگهداری از این قنات اظهار کرد: مهم‌ترین چالش ما احیای این قنات است و بزرگ‌ترین دغدغه ما کمبود اعتبارات است. لایروبی و احیای قنوات کاری زمان‌بر، پرهزینه و کاملاً تخصصی است. این مجموعه بیش از ۵۰۰ حلقه چاه دارد و در بهترین حالت، نیروهای محلی تنها می‌توانند سالانه یک یا دو چاه را لایروبی کنند، بیشتر از آن نه امکان مالی وجود دارد و نه نیروی تخصصی کافی. افزون بر این، با گسترش چاه‌های عمیق، تعداد استادکاران و نیروهای متخصص قنات روزبه‌روز کمتر شده و این مسئله ما را بیش از پیش با مشکل روبه‌رو کرده است. این دغدغه اصلی ماست؛ چراکه باید اثری را که به ثبت جهانی رسیده است، زنده و پویا نگه داریم.
او افزود: برای نمونه، جهاد کشاورزی در همین مجموعه استخری برای ذخیره آب احداث کرده است تا در فصل‌هایی که آب مازاد وجود دارد، آن را ذخیره کند و در آینده مورد استفاده قرار دهد. اما مشکل اینجاست که این استخر ساخته شده، در حالی که لایروبی قنوات همزمان با آن پیش نرفته است. مشاور پروژه نیز همان زمان پیشنهاد داده بود که احداث استخر باید همراه با لایروبی قنوات انجام شود، اما چنین نشد.
کرم‌پور با بیان اینکه دغدغه بعدی ما حوزه گردشگری است، گفت: بازار گردشگری داغ است، اما حفاظت از آثار و رعایت ضوابط میراث فرهنگی چندان رونقی ندارد. همین موضوع سبب تعارض میان توسعه گردشگری و ضرورت حفاظت شده و برای ما مشکلات تازه‌ای پدید آورده است. موضوع حضور سرمایه‌گذارانی است که قصد ورود به مجموعه را دارند. گاهی حتی خود اداره کل یا وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، برای اجرای طرحی در این مجموعه، با پایگاه ما دچار چالش می‌شود؛ زیرا برخی سرمایه‌گذاری‌ها در محدوده سایت قنات امکان‌پذیر نیست و باید به نقاط دیگری هدایت شوند. این موضوع همواره برای ما مسئله‌ساز بوده است.
او ادامه داد: از سوی دیگر، بحث نیروی انسانی نیز از چالش‌های اصلی ماست. همان‌طور که می‌دانید، قنات موضوعات متنوعی را دربرمی‌گیرد، از کشاورزی و درختان گرفته تا حوزه تخصصی آب، لایروبی قنوات، گردشگری و آثار تاریخی مرتبط. هرکدام از این حوزه‌ها نیازمند نیروهای متخصص هستند، اما ما هیچ‌یک از این تخصص‌ها را در اختیار نداریم. در حال حاضر، در پایگاه تنها با یک همکار مشغول به کار هستم و باید پاسخگوی همه این دغدغه‌های متنوع باشیم. این مسئله یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ما در حفظ و نگهداری قنات بلده است.
مدیر پایگاه جهانی قنات بلده گفت: این آثار در واقع بخشی از یک زنجیره‌اند. پایگاه قنات‌های ایرانی به‌صورت زنجیره‌ای تعریف شده و ۱۱ قنات و پایگاه باید در مجموع پشتیبانی شوند. این کار بدون شک دشوار است، اما غیرممکن نیست. وقتی اثری جهانی می‌شود، طبقات و سطوح گوناگونی از مسئولیت ایجاد می‌شود و ما باید به همه آن‌ها پاسخگو باشیم. مشکل اینجاست که ظرفیت ما افزایش نیافته، نیروی انسانی اضافه نشده و اعتبارات همچنان اندک است، در حالی که مسئولیت‌ها پس از ثبت جهانی چندین برابر شده‌اند.
کرم‌پور تاکید کرد: اکنون که در بحران آب قرار داریم، اهمیت موضوع بیش از پیش روشن شده است. آب صرفاً یک مسئله کشاورزی یا اقتصادی نیست، بلکه بُعد اجتماعی و فرهنگی نیز دارد و از دغدغه‌های جدی جامعه محسوب می‌شود. در سال ۱۳۹۰ دبی قنات‌ها حدود ۳۰۰ تا ۳۵۰ لیتر در ثانیه بود اما امروز این میزان به حدود ۸۰ لیتر رسیده است. در برخی قنوات، مادرچاه‌ها همچنان آب دارند، اما به دلیل رسوب‌گذاری، آب به سرچشمه نمی‌رسد. اکنون سه رشته قنات داریم که تنها در صورت بارش برف یا باران سنگین امکان جاری شدن آب در آن‌ها فراهم می‌شود، در غیر این صورت، آب در چاه‌ها محبوس می‌ماند. این برای ما بسیار حیاتی است، زیرا منطقه بلده بارش‌های سیل‌آسا دارد، باران‌های شدید به‌سرعت جاری می‌شوند و فرصت نفوذ به سفره‌های زیرزمینی را پیدا نمی‌کنند. برای حل این مشکل، بندهایی برای ذخیره باران طراحی شده تا آب به‌تدریج به سفره‌ها نفوذ کند. با این حال، نبود بارش برف در دو سه سال اخیر، تأثیر منفی چشمگیری بر آبدهی قنات‌ها داشته است.
مدیر پایگاه جهانی قنات بلده گفت: اصلی‌ترین مسئله، تأمین اعتبارات است. اگر تفاهم‌نامه‌های گذشته میان دستگاه‌های ذی‌ربط دوباره احیا شود و اعتبارات ویژه‌ای برای قنات‌های ثبت جهانی در نظر گرفته شود، بی‌تردید این امر به حفاظت و بقای این میراث ارزشمند کمک شایانی خواهد کرد.
