پناهگاهی به نام مترو

هفت صبح،‌ حمیدرضا خالدی|   ضرب‌المثل‌ها و متل‌ها در خود حکمتی دارند. وقتی غم سراغ همه بیاید، وقتی درد برای همه یکسان باشد، وقتی بلا و بحرانی به یک اندازه تمام آحاد مردم را تحت تاثیر قرار د هد، تحمل آن برای جامعه‌ سهل‌تر خواهد بود. به قول همان ضرب‌المثل قدیمی که می‌گفت عزای دسته‌جمعی عروسی است. 

شبی که فاطمه مهاجرانی سخنگوی دولت اعلام کرد که مترو از امشب برای پناهگاه مردم ۲۴ ساعته باز خواهد بود، این نقاط به پاتوقی برای پذیرایی از شهروندان تهرانی شد که هنوز در پایتخت مانده بودند و از آنجایی که پناهگاهی در تهران برای آنها معرفی نشده بود، به ایستگاه‌های مترو هجوم برده بودند.

براساس گزارش‌های منتشر شده از آن شب،  در‌‌های مترو تا ساعت 11 باز بود و پس از آن، با رعایت پروتکل‌های امنیتی، در صورت مراجعه شهروندان، بازگشایی می‌شد.  همچنین آمارها حکایت از آن داشت که  بیش از چهار هزار نفر به 105 ایستگاه مراجعه کرده بودند که با همراهی کارکنان شرکت بهره‌برداری، در سالن اصلی ایستگاه‌ها مستقر شدند.

بیشترین مراجعه مربوط به خط ۲ و ۶ بود. با این حال معلوم نشد که چرا فقط همان شب، مترو نقش پناهگاه را ایفا کرد و بعد از آن دوباره درهای آن روی شهروندان بسته شد! این اقدام اما این سوال را در بین افکار عمومی مطرح کرد که آیا اصولا ایستگاه‌های مترو تهران می‌تواند پناهگاهی برای مردم باشد یا خیر؟

یکی از بحث‌های مهم در زمینه پدافند غیرعامل، استفاده از زیرساخت‌های موجود شهری به عنوان پناهگاه‌های اضطراری است. در این میان، سیستم‌های مترو به دلیل عمق زیاد، سازه‌های بتنی مستحکم و قابلیت پذیرش حجم بالای جمعیت، پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به پناهگاه‌های موقت در زمان بحران دارند.

 مترو-پناهگاه؛ تجربه‌ای جهانی

استفاده از مترو به عنوان پناهگاه در دنیا سابقه‌ای بس طولانی دارد. در طول جنگ جهانی دوم، ایستگاه‌های متروی لندن به طور گسترده‌ای به عنوان پناهگاه‌های عمومی مورد استفاده قرار گرفتند، این ایستگاه‌ها، هزاران نفر را برابر بمباران‌های هوایی آلمان نازی پناه دادند و به نمادی از مقاومت مردم لندن تبدیل شدند.

هنوز هم در ابتدا، دولت بریتانیا قصد نداشت از مترو به عنوان پناهگاه استفاده کند اما با مخالفت گسترده افکار عمومی مواجه شد. شدت حملات آلمان نازی نیز سبب شد تا بریتانیا در مخالفت خود تجدید نظر کند و این فضاها را به پناهگاه‌هایی رسمی تبدیل کرد. در ادامه سالن‌های مترو، واگن‌ها به پاتوق‌های محلی تبدیل شدند و مردم خود دست به کار شدند و با وجود ازدحام جمعیت کمبودها را با همیاری و همدلی جبران کردند.

کم‌کم، ایستگاه‌های مترو به امکاناتی مجهز شدند که مردم آماده کرده بودند و سالن‌ها و ایستگاه‌های مترو به مراکز توزیع غذا، توالت‌های موقت، شیر آب و حتی درمانگاه مجهز شدند. حتی گروهی از مردم برای روحیه بخشی به جامعه به اجرای برنامه‌های فرهنگی مانند موسیقی، تئاتر، داستان‌گویی و انتشار روزنامه‌های محلی روی آوردند. 

زندگی در مترو روابط اجتماعی تازه و حس همبستگی شدیدی میان مردم ایجاد می‌کند. مردم از طبقات گوناگون دورهم جمع می‌شوند و با تعریف خاطرات و تجربه‌های مشترکی که دارند روح همدلی و مقاومت را در دل جامعه زنده نگاه می‌دارند این تجربه به بخشی از حافظه جمعی بریتانیا تبدیل شد و بعدها آثار فرهنگی فراوانی بر همین اساس تولید شد. هنوز هم بسیاری از ایستگاه‌های متروی لندن دارای تابلوهای راهنمای پناهگاه هستند.

بنابراین می‌توان گفت استفاده از مترو به عنوان پناهگاه در شرایط بحرانی یک راهکار قابل قبول و حتی در بسیاری از موارد ضروری است، اما با چند شرط؛ نخست اینکه اگر سیستم مترو از ابتدا با در نظر گرفتن کاربری دوگانه (حمل و نقل و پناهگاه) طراحی شده باشد، این کاربری بسیار مؤثرتر خواهد بود، این شامل استحکام سازه، سیستم‌های تهویه، دسترسی به آب و برق اضطراری‌ و فضای کافی برای جمعیت است.

شرط دوم این است که ایستگاه‌های مترو باید به امکانات اولیه پناهگاه مانند آب آشامیدنی، سرویس بهداشتی، کمک‌های اولیه و تجهیزات ارتباطی مجهز شوند. همچنین، پرسنل مترو و نیروهای امدادی باید آموزش‌های لازم برای مدیریت بحران و پناه دادن به مردم را دیده باشند.شرط سوم مدیریت جمعیت است؛ در شرایط بحرانی، کنترل و مدیریت جمعیت در ایستگاه‌های مترو از اهمیت بالایی برخوردار است تا از هرج و مرج و حوادث ناگوار جلوگیری شود.

 پناهگاه‌هایی که در باز و بسته بودن‌شان تردید است

برخی از پناهگاه‌های شناخته‌شده که در حافظه عمومی و اسناد غیررسمی جای دارند، شامل پناهگاه بزرگ پارک شهر در مرکز پایتخت، مجموعه‌های زیرزمینی اطراف ورزشگاه آزادی، پناهگاه‌های قدیمی در منطقه نارمک و همچنین زیرزمین‌های امن بازار تهران هستند. این مکان‌ها اغلب در دهه ۶۰ طراحی و احداث شده‌اند و هنوز در نقشه مدیریت بحران شهر به‌عنوان نقاط بالقوه پناهگیری لحاظ می‌شوند.

با وجود این، مسئولان هشدار می‌دهند که مراجعه به این پناهگاه‌ها تنها در صورت اعلام رسمی و از مسیرهای مشخص شده باید انجام شود. مراجعه خودسرانه می‌تواند موجب اختلال در فرآیندهای امدادی و ایجاد خطر برای افراد شود. از این رو، شهروندان باید منتظر اطلاعیه‌های رسمی از سوی نهادهایی مانند شهرداری تهران، سازمان مدیریت بحران یا ستاد کل پدافند غیرعامل کشور باشند. گرچه هنوز مشخص نیست که چرا دولت یا نهادهای مرتبط اقدامی برای بازگشایی این پناهگاه‌های ایمن نمی‌کنند؟

 وضعیت کنونی ایستگاه‌های متروی تهران؛ در مترو تهران پناه بگیریم؟

با تمام این تفاصیل از آنجایی که هنوز پناهگاه‌های شناخته شده برای عموم بازگشایی نشده‌اند به نظر می‌رسد ایستگاه‌های متروی تهران، با وجود اینکه اغلب برای حمل‌ونقل روزمره طراحی شده‌اند و بسیاری از الزامات کامل پدافند غیرعامل، مانند تعبیه سرویس‌‌های بهداشتی در آنها پیاده نشده اما همچنان می‌توانند به عنوان یکی از گزینه‌های مناسب برای پناهگیری در شرایط بحران مطرح شوند. به گفته کارشناسان، تنها ایستگاه قیطریه با هدف مقاومت در برابر بمباران ساخته شد‌ اما به دلیل تغییر مدیریت، زیرساخت‌های پدافندی آن کامل نشده و بهره‌برداری رسمی از آن بدون تکمیل این امکانات صورت گرفته است.

 استفاده از ظرفیت‌های مردمی 

شهرداری به عنوان نهاد متولی امور شهری در چنین شرایطی می‌تواند با استفاده از ظرفیت سرمایه اجتماعی و تعامل با شهروندان از طریق شوراهای محلی، نهادهای محله محور، همچنین ایجاد ارتباط با معتمدان محلی در آرامش بخشی در جامعه نقش موثری ایفا کند.

در شرایطی که جامعه در شرایط اضطرار به سر می برد بهره مندی از اکثریت ظرفیت اجتماعی جامعه راز عبور از بحران‌ها تلقی می‌شود. امری که طی سال‌های جنگ هشت ساله تحمیلی به خوبی در جامعه تجربه شد و برگ زرینی از وحدت میان مردم و مسئولین را به نمایش گذاشت.استفاده از رسانه ملی برای ایجاد آرزامش در جامعه و اطلاع‌رسانی درباره چگونگی استفاده از مترو به عنوان پناهگاه می‌تواند یکی از راه‌هایی باشد که شهرداری تهران برای آگاهی بخشی به جامعه از آن استفاده کند. 

مترو و اتوبوسرانی رایگان برای شهروندان 

رایگان کردن سیستم حمل و نقل شهری برای همشریان تهرانی نیز از جمله اقدامات پسندیده‌ای است که از سوی شهرداری تهران تصمیم‌گیری شده ‌. این اقدام علاوه بر سهولت حمل و نقل برای همشریان به خصوص چنانچه از خطوط مترو استفاده کنند می‌تواند علاوه بر سهولت در حمل و نقل ایمنی بیشتری را برای شهروندان به همراه داشته باشد.