نقض حریم شخصی کودکان در اپلیکیشن‌های آموزشی
شفاف‌سازی فعالیت‌های اپلیکیشن‌ها و بومی‌سازی تجربه موفق کشورهای دیگر گام‌هایی ضروری در مسیر تحقق عدالت دیجیتال برای کودکان است
هفت صبح، محمدمهدی سیدناصری | در سپیده‌دم قرن بیست‌ویکم، کودکان نه‌تنها در کوچه‌ها و مدارس، بلکه در دل پلتفرم‌ها، کلاس‌های مجازی و بازی‌های آنلاین رشد می‌کنند. مرزهای سنتی «خانه» و «مدرسه» دیگر نمی‌توانند حریم امن آنان را تضمین کنند؛ چراکه زیست دیجیتال، به جزئی ناگزیر از زندگی کودکی تبدیل شده است. اما در پس این تحول شتاب‌ناک، سوالی بنیادین سر برمی‌آورد: آیا کودکان در دنیای آنلاین از همان حریمی برخوردارند که قانون، اخلاق و عقل سلیم برای دنیای فیزیکی‌شان ترسیم کرده است؟
حریم خصوصی کودک، مفهومی ژرف و چندلایه است که نه‌تنها از منظر قانونی، بلکه از منظر روان‌شناختی و اجتماعی نیز واجد اهمیت حیاتی است. مطابق با ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک، هیچ کودکی نباید در زندگی خصوصی، خانواده، مکاتبات یا حیثیتش مورد مداخله دل‌بخواه قرار گیرد. با این حال، جهان دیجیتال به‌ویژه در قالب اپلیکیشن‌های آموزشی و بازی‌های آنلاین، عرصه‌ای است که در آن داده‌های شخصی کودکان بی‌محابا گردآوری، تحلیل و بعضاً برای مقاصد تجاری یا سیاسی استفاده می‌شود، بی‌آنکه کودک یا خانواده‌اش از این فرایندهای پنهان آگاه باشند یا توان مقابله‌ای واقعی داشته باشند.
سیاست‌گذاری روشنی در ایران نداریم
مسئله در ایران پیچیده‌تر است. با وجود راه‌اندازی پلتفرم‌هایی همچون «شاد» و گسترش اپلیکیشن‌های بومی و خارجی در آموزش و سرگرمی کودکان، هنوز سیاست‌گذاری روشنی در حوزه حفاظت داده‌های کودکان وجود ندارد. فقدان قانون خاص، ضعف در نهادهای نظارتی و ناآگاهی والدین و کودکان، همه و همه به ایجاد وضعیتی انجامیده‌اند که در آن کودک ایرانی در معرض نقض حریم خصوصی دیجیتال قرار دارد، بی‌آنکه سازوکار موثری برای دفاع از حق خود در اختیار داشته باشد.
مطالعات در ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهد که ۹۶درصد اپلیکیشن‌های آموزشی مورد استفاده در مدارس K–12 داده‌های دانش‌آموزان را بدون اطلاع کافی با شبکه‌های تبلیغات یا آنالیتیکس اشتراک می‌کنند. همچنین گزارش CyberScoop تائید می‌کند که بسیاری از اپ‌ها از تبلیغات هدفمند (retargeting) استفاده می‌کنند، در حالی‌که قانون فدرال (FERPA و COPPA) صراحتاً چنین استفاده‌ای را ممنوع می‌کند.
مطالعه روی ۲۳۰ اپلیکیشن از Google Play در ۲۰۲۳ نشان داد که 4/74درصد برنامه‌ها بدون رضایت، موقعیت مکانی کودک را می‌گیرند و 81/25درصد آنها از ردیاب تبلیغاتی استفاده می‌کنند، امری که با قوانین فروشگاه مغایرت دارد. در جریان آموزش از راه دور کرونا، دولت‌ها از جمله ایران با اپ‌هایی همچون «شاد» شناسه‌های دستگاه (AAID) را جمع‌آوری و در برخی موارد با پلتفرم‌هایی مانند گوگل و فیسبوک به اشتراک گذاشته شد. این امر بدون تفهیم شفاف به والدین و نهاد خانواده موجب نقض حق کودک برای کنترل اطلاعات شخصی‌اش شده است.
مطابق ماده 16 این کنوانسیون، کشورهای عضو باید از «زندگی خصوصی کودک» حفاظت کنند. جمع‌آوری داده‌ها بدون رضایت آگاهانه والدین یا کودکان (در حد ظرفیت‌شان) نقض آشکار این ماده است. قانون حفاظت از اطلاعات شخصی کودکان زیر 13 سال در وب‌سایت‌ها و خدمات آنلاین در ایالات متحده که در سال ۲۰۰۰ میلادی به اجرا درآمد و طی پیشنهادات اخیر کمیسیون فدرال تجارت(FTC)، تبلیغات هدفمند برای افراد زیر ۱۳ سال به‌صورت پیش‌فرض مسدود شده و استفاده از شناسه‌های تبلیغاتی نیازمند رضایت جداگانه است .این قانون از سپتامبر ۲۰۲۰ میلادی اجرایی شده و ویژگی‌هایی مانند محافظت حریم خصوصی به‌طور پیش‌فرض، تنها جمع‌آوری داده‌های ضروری و جلوگیری از الگوهای طراحی فریبنده (dark patterns) را برای سرویس‌های اینترنتی کودکان الزامی می‌داند.
چند پیشنهاد راهگشا
آن‌گونه که در سیر تحلیلی این نوشتار آشکار شد، نقض حریم خصوصی کودکان در اپلیکیشن‌های آموزشی و بازی‌های آنلاین، نه صرفاً یک مسئله فنی یا تکنولوژیک، بلکه معضلی عمیقاً حقوقی، اجتماعی و روان‌شناختی است. این پدیده، در سطوح مختلف، از تضعیف اعتماد میان کودک و محیط پیرامون گرفته تا تهدید سلامت روانی و هویتی نسل نو، پیامدهایی بلندمدت و نگران‌کننده به‌دنبال دارد. داده‌هایی که امروز بدون رضایت و آگاهی از کودکان جمع‌آوری می‌شوند، فردای آنان را در معرض پایش مستمر، تبلیغات هدفمند و حتی تبعیض‌های دیجیتال قرار می‌دهند.
از منظر حقوق بین‌الملل، اصولی نظیر «حداقل‌گرایی در جمع‌آوری داده»، «رضایت آگاهانه»، «حق فراموشی» و «حریم پیش‌فرض محافظت‌شده» در اسنادی چون کنوانسیون حقوق کودک، مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها در اروپا (GDPR)، و قانون حفاظت از اطلاعات شخصی کودکان زیر 13 سال در وب‌سایت‌ها و خدمات آنلاین در ایالات متحده، چارچوب‌هایی روشن برای حمایت از کودکان ترسیم کرده‌اند. با این حال، ایران هنوز فاقد یک قانون جامع در این زمینه است و سند حمایت از کودکان در فضای مجازی نیز با وجود برخی پیشرفت‌ها، نتوانسته پاسخگوی کامل تهدیدات نوپدید باشد.
پیشنهادات این یادداشت کوتاه این است که: ۱-تدوین قانون جامع حفاظت از داده‌های کودکان، ۲-ایجاد نهاد نظارتی مستقل،۳- آموزش سواد داده به والدین و کودکان، ۴-شفاف‌سازی فعالیت‌های اپلیکیشن‌ها و بومی‌سازی تجربه موفق کشورهایی چون بریتانیا، گام‌هایی ضروری در مسیر تحقق عدالت دیجیتال برای کودکان است.
در جهانی که کودکان بی‌محابا با فناوری آمیخته‌اند، اگر حق حریم خصوصی آنان تضمین نشود، هیچ‌یک از حقوق دیگر – از جمله حق بر آموزش، بازی، امنیت، سلامت روانی و کرامت انسانی – نیز در بستری پایدار قابل تحقق نخواهد بود. کودک امروز، شهروند دیجیتال فرداست، و بی‌تردید، جامعه‌ای که به کودکانش اجازه مراقبت از حریم خود را ندهد، از ساختن آینده‌ای سالم بازخواهد ماند. بنابراین، اکنون وقت آن است که حق حریم خصوصی کودکان را نه‌تنها به‌مثابه یک مصلحت، بلکه به‌عنوان یک الزام قانونی و اخلاقی در کانون سیاست‌گذاری‌های اجتماعی و دیجیتال بنشانیم.
