دنیای تاریک سامانه شفافیت | مبارزه با فساد، فقط با سامانه نیست
در بخش شهرسازی، اطلاعات پروانه‌های صادره در باغات خالی است. برخی صفحات مثل کمیسیون ماده ۵ اصلاً باز نمی‌شوند
هفت صبح، سیمین برادران| سامانه شفافیت شهرداری تهران با وعده ایجاد پنجره‌ای رو به اعتماد عمومی راه‌اندازی شد؛ ابزاری برای دیده‌شدن، پاسخ‌گویی و مقابله با فساد. اما از همان ابتدا، نشانه‌هایی بود که نشان می‌داد این شفافیت نه از سر اعتقاد، بلکه بیشتر از سر اجبار و فشار افکار عمومی رقم خورده است.
سامانه‌ای که قرار بود چشم شهروندان به درون ساختمان بهشت باشد، حالا سال‌هاست که با صفحات نیمه‌کاره، داده‌های ناقص و ارورهای پیاپی روبه‌روست. در بسیاری از بخش‌ها، اطلاعات یا منتشر نمی‌شود، یا پس از مدتی بی‌هیاهو حذف می‌شود؛ مثل فهرست ساختمان‌های ناایمن که آمد و رفت، بی‌آنکه کسی توضیحی بدهد. شفافیت هست، اما نه آن‌طور که باید.
سامانه شفافیت در آبان ۱۳۹۷ ایجاد شد اما با گذشت زمان، انتقادات از عملکرد آن بالا گرفت. در همان دوره اصلاح‌طلبان، بهاره آروین و دیگر اعضا مانند مجید فراهانی بارها از نبود شفافیت در تراکنش‌های مالی، ضعف در انتشار داده‌ها و مقاومت درون‌سازمانی گلایه کردند. فراهانی طی تذکری مستقیم به حناچی خواستار اجرای دقیق دستورالعمل اجرایی مدیریت منابع و مصارف غیر نقد و انتشار اطلاعات مربوطه در سامانه شفافیت شد.
در دوره ششم شورا نیز انتقادات ادامه یافت. در دی‌ماه ۱۴۰۱، احمد صادقی، رئیس کمیته شفافیت شورا، اعلام کرد که از ۷۱ مورد الزام قانونی برای انتشار اطلاعات، تنها ۳۲ مورد در سامانه بارگذاری شده و فقط نیمی از آن‌ها به‌روزرسانی شده‌اند. او همچنین به نقص اطلاعات مدیران، گزارش‌های مالی ناقص و عدم شفافیت درباره سفرهای خارجی کارکنان شهرداری اشاره کرد. ناصر امانی هم در تذکری جداگانه خواستار انتشار اطلاعات مربوط به حقوق و مزایای کارکنان شهرداری شد و تاکید کرد که به‌روزرسانی سامانه می‌تواند از هجمه‌ها علیه شهرداری بکاهد.
در همین زمینه، احمد صادقی بار دیگر و در دی ماه سال گذشته تاکید کرد که بخش‌هایی از سایت یا ناقص‌اند یا عملاً دسترسی به آن‌ها محدود شده است؛ از جمله قراردادهای ثبت‌نشده زیرمجموعه‌ها، محدودیت در پرونده‌های باغات، نبود شناسنامه اراضی مشجر و مشخص نبودن امضاکنندگان مصوبات کمیسیون ماده ۵. او همچنین به نبود اطلاعات درباره طرح ترافیک خبرنگاران و انتشار ناقص داده‌های سامانه ۱۳۷ اشاره کرد.
«شفافیت» برای عموم خوانا نیست
شهردار تهران در پاسخ به این انتقادات معتقد است که سامانه شفافیت در حال حاضر به‌روز است. او در گفت‌وگو با خبرنگار هفت‌صبح گفت که مصوبات کمیسیون ماده ۵ در همان روز بارگذاری می‌شوند و اطلاعات قراردادها و امور شهرسازی نیز به‌صورت کامل در دسترس قرار دارند. با این حال، شواهد نشان می‌دهد حتی اگر داده‌ها بارگذاری شود، سامانه همچنان برای عموم شهروندان خوانا و قابل فهم نیست.
به‌عنوان نمونه، در بخش شهرسازی، اطلاعات پروانه‌های صادره در باغات خالی است. برخی صفحات مثل کمیسیون ماده ۵ اصلاً باز نمی‌شوند و پیام «Your connection is not private» نشان می‌دهد سایت در نگهداری و امنیت هم مشکل دارد. اطلاعات موجود نیز اغلب ناقص است: داده‌های مربوط به تخریب و نوسازی تنها با شماره پرونده منتشر شده و مشخص نیست متقاضی شخص حقیقی است یا حقوقی. نشانی دقیق پروژه‌ها هم در دسترس نیست و فقط محدوده منطقه درج می‌شود؛ موضوعی که نظارت عمومی را تقریباً غیرممکن کرده است.
اطلاعاتی که حذف می‌شوند
یکی از مهم‌ترین موارد، فهرست ساختمان‌های ناایمن تهران بود که برای مدت کوتاهی در سامانه منتشر شد اما ناگهان و بی‌توضیح حذف شد. رئیس وقت کمیته شفافیت در ۲۰ مهر ۱۳۹۹ صراحتاً نسبت به دستور «خودسرانه و غیرقانونی» حناچی مبنی بر مسدودسازی دسترسی به اطلاعات ایمنی ساختمان‌ها هشدار داده بود.
مبارزه با فساد، فقط با سامانه نیست
با این حال، شهرداری تهران در دوره ششم تاکید دارد که مبارزه با فساد تنها محدود به سامانه شفافیت نیست. علیرضا زاکانی، شهردار تهران، در نشست خبری ۲۷ اردیبهشت گفت که شهرداری موفق شده در سال ۱۴۰۲ حدود ۴۶ همت و در سال ۱۴۰۳ بیش از ۱۰۰ همت از اموال عمومی را به شهر بازگرداند. او از سه نوع فساد سخن گفت: فسادهای کلان ناشی از مشارکت‌های نادرست، دلالی و واسطه‌گری و خرده‌فساد در بدنه شهرداری.
مدیران شهری همچنین از راه‌اندازی خزانه‌داری واحد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای مقابله با فساد نام می‌برند؛ سیستمی که با تجمیع حساب‌های مالی مناطق و سازمان‌های شهرداری، مانع گردش منابع مالی در مسیرهای غیرشفاف شده است و امکان رصد لحظه‌ای تراکنش‌ها را فراهم می‌کند.
قوانینی که خود شهرداری هم از آن‌ها سردرنمی‌آورد
در کنار شفاف‌سازی داده‌ها، شهرداری نیازمند ساماندهی قانونی و ساختاری نیز هست. در حال حاضر، انبوهی از آیین‌نامه‌ها و بخش‌نامه‌ها در شهرداری وجود دارد که بعضاً با یکدیگر در تضادند یا منسوخ شده‌اند. تنقیح قوانین و مقررات - یعنی پاک‌سازی، پالایش و دسته‌بندی قوانین اجرایی- باید مدت‌ها پیش در شهرداری اجرا می‌شد.
با اینکه شورای شهر بارها شهرداری را مکلف به اجرای تنقیح کرده، این کار یا انجام نشده یا بسیار ناقص بوده است. هنوز سامانه‌ای برای جست‌وجوی قوانین وجود ندارد، لیست مصوبات معتبر و منسوخ در دسترس نیست و بسیاری از کارکنان و مدیران نمی‌دانند دقیقاً باید به کدام بخشنامه استناد کنند.در چنین شرایطی، فساد، اعمال سلیقه و تضییع حقوق شهروندان همواره در کمین است. شفافیت فقط در انتشار اعداد و فایل‌های PDF خلاصه نمی‌شود؛ باید در رفتار، ساختار، قانون‌گذاری و نظارت هم ریشه بدواند.
میراث فاجعه‌بار نبود شفافیت
محمود میرلوحی / رئیس کمیته اقتصادی شورای شهر تهران (دوره پنجم)
در جوامعی که فساد کمتری دارند، به موضوعاتی مهم چون شفافیت و سلامت اداری اهمیت بیشتری داده می‌شود. در دوره پنجم شورای شهر تهران، قراردادهایی با ارقام بالا در شهرداری وجود داشت و ما راه‌حل را در حرکت به‌سوی شفافیت دیدیم. بر این اساس تاکید داشتیم که قراردادها باید از طریق رقابت و برگزاری مناقصه منعقد شوند و نظارت دقیقی بر آن‌ها اعمال شود.
در آن دوره، گام‌های موثری برداشته شد. از همان زمان، همه قراردادها از بودجه سالانه گرفته تا قراردادهای اجرایی در سامانه شفافیت بارگذاری شد. ابتدا قراردادهای کلان و سپس قراردادهای خرد در سامانه قرار گرفتند.شهرداری تهران سالانه در حدود ۸۰ همت قرارداد منعقد می‌کند. اگر این فرآیند به شکل رقابتی و درست انجام شود، می‌تواند تاثیرات مثبتی به همراه داشته باشد. ما در شورای پنجم مصوباتی داشتیم که جنبه ضمانت اجرایی داشتند؛ از جمله آنکه ذیحسابان مناطق و سازمان‌ها نباید هیچ قراردادی را امضا کنند، مگر آنکه در سامانه شفافیت ثبت شده باشد.
مصوبه مهم دیگری که از این مسیر پشتیبانی کرد، ممنوعیت تعارض منافع بود. بر اساس این مصوبه، مدیران شهرداری و اعضای شورا از انجام هرگونه معامله با شهرداری منع شدند و همچنین امکان جذب بستگان مدیران در ساختار شهرداری سلب شد.امروز نیز باید همه قراردادها در سامانه شفافیت منتشر شوند. به‌عنوان مثال، از ابتدای سال تاکنون باید حدود ۲۰ همت از قراردادهای شهرداری در سامانه قابل مشاهده باشد.
از سوی دیگر، گاهی مشاهده می‌شود که پروژه‌هایی به نهادهای نظامی واگذار می‌شود. چون آن‌ها ماشین‌آلات دارند، هزینه پایین‌تری اعلام می‌کنند، در حالی‌که اصل ماجرا این نیست و این پروژه‌ها باید به بخش خصوصی واگذار شود. فساد می‌تواند در همه لایه‌های شهرداری و در هر بخشی که با قرارداد سروکار دارد رخ دهد. قراردادهای شهرداری بسیار متنوعند؛ از نگهداری پارک‌ها و جمع‌آوری پسماند گرفته تا ساخت مترو. در این قراردادها، روزانه مبالغ میلیاردی جابه‌جا می‌شود. بنابراین دریافت و پرداخت‌ها، ساخت‌وسازها و کلیه فرآیندهای مالی باید شفاف، قانونی و قابل نظارت باشند.
فساد اداری در کشور یک واقعیت است و هر کسی آن را انکار کند، در حال کتمان واقعیت است. در شهرداری‌ها، گمرک، وزارت اقتصاد و دارایی و به‌طور کلی در هر نهادی که محل گردش پول و قرارداد است، احتمال بروز فساد وجود دارد.
شفافیت یعنی ساختمان شیشه‌ای؛ یعنی همه چیز از هزینه‌ها، درآمدها و استخدام‌ها گرفته تا سوابق تحصیلی، حقوق و دستمزدها باید روشن و در دسترس عموم باشد. شهروندان باید بدانند درون شهرداری چه می‌گذرد.پیش از دوره ما، در حوزه شفافیت، وضع بسیار نامناسبی وجود داشت؛ نمونه‌هایی چون هلدینگ یاس، املاک نجومی و سایر تخلفات مشابه، نمونه‌هایی از فسادهایی بودند که در غیاب شفافیت شکل گرفتند.
