اینجا زمانی دریا بود، حالا فقط نمک و تَرک!
طی یک‌سال، دریاچه شاهد کاهش ۲۱۰ کیلومتری بوده است
هفت صبح| حالش خوش نیست و به انتظار مرگ نشسته. محلی‌ها «اورموگولو» می‌نامندش، هرچند در میان گذشتگان هم به دریاچه «رضاییه» معروف بود و امروزی‌ها دریاچه ارومیه می‌خوانندش؛ بزرگترین دریاچه شور خاورمیانه و ششمین دریاچه شور دنیا که در شمال غربی ایران زمین جاخوش کرده. شوردریایی که بعد از سال‌ها به رخ کشیدن زیبایی‌هایش، گهگاهی مرگ بالای سرش سایه می اندازد. ماجرای سایه مرگ بر‌سر دریاچه به دهه 80 برمی‌گردد؛ درواقع دهه80 به میانه‌ها رسیده بود که خبرها از خشک شدن «اورموگولو» گفتند اما روزشمارهای تقویم به سال 98 که رسید، خبرها از سیلابی گفتند که باعث پُر شدن دریاچه شده بود، هرچند همان برهه تصاویر سازمان فضایی ایران نشان از این داشتند که زور سیلاب به همه دریاچه نرسیده و تنها بخشی از دریاچه پُر شده.
فصل‌ها هم پشت هم ورق خوردند و نوبت به تابستان سوزان 1402 رسید، تابستانی که بلای جان دریاچه شد و 95درصد دریاچه را تسلیم خشکی کرد. در همان برهه نماینده وقت مردم ارومیه در مجلس شورای اسلامی مدعی شد، تنها چند مرداب از دریاچه ارومیه به‌جا مانده. واقعیت تلخ این است که خشکسالی، افزایش انحراف آب به زمین‌های کشاورزی، ساخت سد رودخانه منتهی به دریاچه، خشک شدن آب‌های زیرزمینی، عدم‌تخصیص حقابه از سدهای حوضه آبریز دریاچه، عدم تکمیل تونل انتقال آب به دریاچه و... دست‌به‌دست هم دادند تا مساحت دریاچه ارومیه، آب برود. برخی بر این باورند که اگر ورق خشکسالی برنگردد، این شوردریا باید خودش را برای وداع آماده کند.
دریاچه‌ای که آب می‌رود
به سال 1377 نقشه ایران، دریاچه‌ای به وسعت 6هزار کیلومترمربع را به خود می‌دید؛ وسعتی که به واسطه آن نام دریاچه را به عنوان بیست‌وپنجمین دریاچه بزرگ جهان ثبت کرده بود. مدت زمان طولانی‌ای از آن روزها گذشته و حالا در فروردین 1404 مجید دستگاهی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی از شوردریایی می‌گوید که وسعتش یک‌هزار و 140کیلومتر است.
هرچند سال گذشته و در همین بازه زمانی دریاچه یک‌هزار و 350کیلومتر وسعت داشته و این یعنی طی یک‌سال، دریاچه شاهد کاهش 210کیلومتری بوده است. در قیاس میزان بارندگی فروردین سال‌جاری و سالی که گذشت، دریاچه کاهش 49.6درصدی بارندگی‌ها را ثبت کرده است. البته به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان‌غربی، حجم دریاچه 1.63میلیارد مترمکعب است در حالی که این میزان 15فروردین سال گذشته 1.8میلیارد مترمکعب بوده. دستگاهی بر این مسئله تاکید دارد که در صورت کاهش بارش‌ها در ماه‌های آتی، وضعیت دریاچه ارومیه همچنان با مشکل مواجه خواهد بود.
برقراری تعادل و تناسب در منابع و مصارف
جهان امروز با چالش‌هایی دست به گریبان است و در این میان موضوع آب و تغییر اقلیم در میان 10 چالشی است که جهان را با خود درگیر کرده. در این میان موقعیت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که در کمربند خشک و نیمه‌خشک به لحاظ بارشی قرار گرفته و این یعنی به‌طور متوسط بارش جهانی 3.5برابر بیشتر از متوسط بارش‌ها در ایران است.
بنابرنظر بهزاد حصاری، استادیار و مدیر گروه مهندسی آب پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه، خشک و نیمه‌خشک بودن ایران را باید به‌عنوان یک ویژگی ذاتی این منطقه قبول کرد. حصاری معتقد است قبول این واقعیت کمک می‌کند تا رفتارها و سیاستگذاری‌های آبی، طبق این ویژگی انجام شود و دیگر بر منابع آبی کشور بیش از توان آن بارگذاری نشود. این استادیار و مدیر گروه مهندسی آب پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه به «هفت‌صبح» می‌گوید: «بحث اصلی بر‌سر منابع و مصارف است که باید تعادل و تناسبی در آن برقرار شود. این در حالی است که دریاچه ارومیه در کنار محقق نشدن حقابه‌اش شاهد بهره‌برداری بیش از حد مجاز از منابع آبی است. این دریاچه با توسعه بی‌حد و حصر اراضی کشاورزی هم دست به گریبان است. توسعه کشاورزی که ممنوعیتش توسط هیات وزیران در سال 93 اعلام شد.»
کاهش 50درصدی بارندگی‌ها در حوزه دریاچه
استادیار و مدیر گروه مهندسی آب پژوهشکده مطالعات دریاچه ارومیه اظهار می‌کند: «در شرایط نرمال پیک بارش‌ها اردیبهشت است و آب رودخانه‌هایی که سد ندارند به سمت دریاچه جاری می‌شود و سطح آب دریاچه بالا می‌آید اما با شروع خرداد و تابستان و با کاهش بارندگی‌ها، سطح آب دریاچه پایین می‌آید.» او بیان می‌کند: «متاسفانه در شرایط نرمال نیستیم و این وضعیت طبیعی نیست. ذخیره برفی، الگوی بارندگی‌ها و حتی مقدار بارندگی نشان می‌دهند یک سال خشک را می‌گذرانیم.»
حصاری با اشاره به اینکه امسال با کاهش 50درصدی بارندگی‌ها در حوزه دریاچه ارومیه روبه‌رو بودیم، عنوان می‌کند: «این منطقه ذاتا منطقه خشکی است، به همین دلیل باید سیاست‌های مناطق خشک را برای این دریاچه پیگیری کنیم.» این استادیار عنوان می‌کند: «ما از درون حوضه باید کارهای اساسی را انجام دهیم. درواقع باید کارهای نیاز آبی و زیست‌محیطی دریاچه را انجام دهیم. در همین زمینه در گذشته اقداماتی مثل کاهش 40درصدی مصرف آب کشاورزی، آب سطحی و کنترل چاه‌های غیرمجاز را داشتیم که در جای خود می‌توانست به دریاچه کمک کند.»
مصرف آب در بخش کشاورزی بالاست
محمد کوهانی، دبیر شبکه ملی سازمان‌های مردم‌نهاد جوانان کشور و رئیس پیشین کمیسیون تخصصی محیطزیست آذربایجان‌غربی به «هفت‌صبح» می‌گوید: «هیچگاه دریاچه ارومیه را از دست نمی‌دهیم اما اینکه در چه حالتی می‌ماند و چقدر برای ما آسیب‌زاست، جای بحث دارد.» کوهانی بیان می‌کند: «طبیعت سیکلی را طی می‌کند. به این ترتیب که تابستان و بهار بارندگی‌ها به اندازه کافی نیستند، بنابراین به واسطه تکنولوژی سد، چاه و خط انتقال و پمپ بارندگی‌های پاییز و زمستان را کنترل می‌کنیم و در فصولی که برای زراعت مناسب هستند آنها را برای بخش کشاورزی رها کنیم.»
رئیس پیشین کمیسیون تخصصی محیطزیست آذربایجان‌غربی ادامه می‌دهد: «درواقع آب به‌جا مانده از بارندگی‌های پاییز و زمستان را پشت سدها ذخیره می‌کنیم و بخشی از این آب‌ها هم راهی دریاچه می‌شود. البته در فصول گرم سال که بارندگی‌ها کاهش می‌یابد، آب، پشت سدها راهی زمین‌های کشاورزی می‌شود.» کوهانی بر این باور است که مصرف در بخش کشاورزی بالاست.
دریاچه شبیه تالاب فصلی شده
دبیر شبکه ملی سازمان‌های مردم‌نهاد جوانان کشور اظهار می‌کند: «از سال‌ها قبل حقابه دریاچه ارومیه به‌طور متناوب تخصیص نیافته است. واقعیت امر این است که در حال حاضر به قول عامه، کفگیرمان ته دیگ خورده و در فصول بارندگی سطح آب دریاچه بالا می‌آید و در مقابل در فصول خشک سال شاهد خشکی دریاچه هستیم. در حقیقت چشم به آسمان دوختیم تا بارندگی‌ها این شرایط را بهبود ببخشد.» کوهانی عنوان می‌کند: «دریاچه شبیه تالاب فصلی شده، به‌طوری که در تابستان آب ندارد و در پاییز و زمستان سطح آب بالا می‌آید.»
نمی‌توانیم بگوییم دریاچه را از دست خواهیم داد
رئیس پیشین کمیسیون تخصصی محیطزیست آذربایجان‌غربی معتقد است همیشه امیدی برای احیای دریاچه وجود دارد. او می‌گوید: «تنها زمانی از احیای دریاچه می‌شود ناامید شد که میزان تولید آب در حوزه آبریز دریاچه عددش خیلی پایین بیاید.» کوهانی بیان می‌کند: «میانگین بلندمدت نزولات جوی کاهش چشمگیری نداشته است. درواقع قبلا کل منطقه حدود 7میلیارد مترمکعب بارندگی داشته و این عدد در حال حاضر به حدود 6میلیارد مترمکعب رسیده است.» به باور او طی 30-40سال گذشته حدود یک‌میلیارد مترمکعب جابه‌جایی وجود داشته، بنابراین نمی‌توانیم بگوییم کلا دریاچه را از دست خواهیم داد. دبیر شبکه ملی سازمان‌های مردم‌نهاد جوانان کشور، پاشنه‌آشیل را در بحث توزیع منابع آب می‌بیند و بیان می‌کند: «بیشترین توزیع صرف شرب، کشاورزی و صنعت می‌شود، بنابراین طبیعت بی‌نصیب می‌ماند.»
داستان احیای دریاچه، دستخوش تعارض منابع
نوبت به دولت سیزدهم که رسید خبرها کمتر به وقایع ستاد احیای دریاچه ارومیه پرداخت و این شائبه را قوت بخشیدند که شاید این ستاد منحل شده، البته به گفته کوهانی، از آن تاریخ به بعد ماموریت‌ها و نحوه عملکرد ستاد تغییر کرد. او اظهار می‌کند: «در دولت‌های پیشین، دبیر ملی ستاد، رئیس سازمان محیطزیست بود اما از دولت سیزدهم این مسئولیت به استاندار سپرده شد.
نوبت به دولت چهاردهم هم که رسید با وجود انتقادها دوباره استاندار این مسئولیت را به‌عهده گرفت.» رئیس پیشین کمیسیون تخصصی محیطزیست آذربایجان‌غربی به نقل از کلانتری، رئیس پیشین سازمان محیطزیست می‌گوید: «سپردن این مسئولیت به استاندار تعارض منابع است. استاندارها مدعی توسعه استان‌ها هستند، بنابراین فردی که مسئولیتش توسعه‌محور است، می‌تواند همزمان مسئولیت محافظتی را هم عهده‌دار شود؟!»
کارهایی به نام دریاچه و به کام توسعه!
به باور دبیر شبکه ملی سازمان‌های مردم‌نهاد جوانان کشور، ستاد احیای دریاچه کمک‌حال شرایط این شوردریا بوده اما می‌توانست بهتر از این هم باشد. کوهانی اظهار می‌کند: «رویه‌ای که در گذشته طی می‌شد، بهتر بود در حالی که رویه‌ای که در پیش گرفته شده خیلی مثمرثمر نیست و نمی‌تواند کارساز باشد.» رئیس پیشین کمیسیون تخصصی محیطزیست آذربایجان‌غربی عنوان می‌کند: «مطالعات بنیادی استارت خورد و بعد نوبت به کارهای سخت‌افزاری رسید. البته کارهای سخت‌افزاری به نام دریاچه بود و به کام کارهای توسعه‌ای خودشان. در بخشی از هدفگذاری‌ها قرار بر این بود که کارهای آموزشی و فرهنگسازی را میان اهالی و کشاورزان داشته باشیم که اتفاق نیفتاد و نکته قابل تامل اینکه از مطالعات دوره‌های قبل هم استفاده نشد.»
