بازار بزرگ تهران: زنده‌ترین یادگار تاریخی پایتخت
بازار بزرگ تهران، یادگار تاریخی دوره صفویه و قاجار، بهعنوان یک مرکز مهم اقتصادی و اجتماعی، نمایانگر زیبایی‌های معماری سنتی و هویت فرهنگی پایتخت است.
هفت صبح| محال است اهل تهران باشی یا مسافر این شهر و گذرت به بازار بزرگ تهران نیفتاده باشد؛ نه‌فقط برای خرید که برای گشت‌وگذار و سیاحت در یکی از مهم‌ترین مجموعه بناهای تاریخی تهران.
تاریخچه و شکلگیری بازار
به‌سمت جنوب تهران که حرکت کنی، در شمال مولوی و شرق گلوبندک، در جنوب پامنار و غرب آب‌منگول، به بازار بزرگ می‌رسی؛ بازاری که یادگار شاه طهماسب صفوی است که در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار تکمیل شده است.
آن‌طور که در روایت‌های تاریخی گفته شده، در دوره صفویه، شاه طهماسب، قزوین را بهعنوان پایتخت انتخاب کرده بود. در آن موقع تهران با ۴ محله در داخل حصار بود و یکی از این محله‌ها بازار نام داشت و چندین حجره و دکه فعالیت داشتند. در ادامه با روی‌کارآمدن قاجار و انتقال پایتخت به تهران، آقا محمد خان به این بازار رونق بخشید و حجرهها، دالان‌‌ها، کاروانسراها را مورد بازسازی قرار داد. بعد از ساخت و گسترش مسجد جامع، مجموعه بازار توسعه یافت و چندین سرا و تیمچه به بخش‌های بازار اضافه شد. در دوره ناصرالدین شاه هم ورودی اصلی بازار بزرگ ساخته شد و قسمتهای داخلی آن تکمیل شدند. با این تاریخ‌نگاری‌ها می‌توان نتیجه گرفت که تغییرات و شکلگیری اصلی این بازار همراه با تقسیم‌‌بندی‌ها، مربوط به دوره قاجار است.
در میان اماکن بازار تهران، بازار بین‌الحرمین از ساخته‌های دوره محمدشاه قاجار و بازار امیر، سرای امیر و بازار کفاش‌ها از ساخته‌های دوره ناصرالدین‌شاه است. عمارت تاریخی سلطان بیگم شجاعی که ملک شخصی خواهرزن احمد شاه (آخرین پادشاه قاجاریه) بوده در محدوده بازار تهران قرار دارد.
بازار در گذشته مرکز عمده اقتصادی و مالی بوده که در آن سیستم عمده‌‌فروشی، خرده‌‌فروشی و مؤسسات مختلف ازجمله مؤسسات مالی مستقر شدند. در واقع مرکز کنترل سیستم اقتصادی و مالی به حساب می‌آمده و در معنای اجتماعی هم محل برخورد آرا و عقاید و مرکز تمامی فعالیت‌های اجتماعی بوده است. روابط اجتماعی در بازار بسیار پیچیده و متنوع و در بسیاری از موارد با فعالیت‌های تجاری و اقتصادی آمیخته می‌شد. جنبه‌های مشخص فعالیت‌های اجتماعی در بازار شامل مذهب، قضاوت، سیاست، خدمت، روابط منفی، برخوردهای چهره‌‌به‌‌چهره، تفریح، آموزش و... بوده است. مذهب بهعنوان عامل اصلی و تعیین‌‌کننده تمامی روابط اجتماعی گذشته در بازار نیز عامل تعیین‌‌کننده‌ای بوده است. مسجد جامع قطب اصلی فعالیت‌های مذهبی در بازار و امتداد محور آن قرار می‌گرفت. قهوه‌خانه‌های بازار نیز محل بحث و گفت‌وگو بوده و حمام‌ها نیز عملکرد تفریحی و اجتماعی داشته‌اند.
همچنین، بازار بهعنوان یک مرکز فعال و کامل و یکی از خیابان‌های اصلی و رابط‌بین محلات مختلف شهر نیز به شمار می‌رفته است. در آب و هوای گرم و سرد، محیط مطلوب و خوشایند بازارهای سرپوشیده، که ارتباط‌‌دهنده بسیاری از بناها و مراکز عمومی شهر به شمار می‌رفته، اغلب مسیری برای عبورومرور مردم حتی در صورت احتیاج‌نداشتن به خرید و فروش بوده است. راسته اصلی بازار ستون فقرات شهر محسوب می‌شده و راسته‌های درجه دوم و فرعی آن معمولاً در امتداد راه‌های اصلی به مراکز عمومی محلات وصل می‌شده‌اند که بازارچه‌های آن از بازار اصلی تغذیه می‌شوند.
ساختار و معماری بازار
بازار بزرگ تهران قسمتهای مختلفی دارد؛ تیمچه، بازار، راسته، حجرهها، سراها، رستوران، مسجد و تکیه‌ها. سر توماس هربرت، در سفرنامه خود در سال ۱۱۰۸ قمری و در همان دوره صفویه، بازارهای تهران را فاقد سقف توصیف می‌کند. شواهد معماری هم نشان می‌دهد که در ابتدا بازار تهران بدون سقف بود که طی سال‌ها و توسعه زندگی شهرنشینی این بازار نیز تغییرات پیدا کرد و قسمتهای زیادی در این مجموعه تاریخی نوسازی شد. امروز هم قسمت‌هایی مانند بازار امیر، سردر سبزه‌میدان، چهارسوق بزرگ و مسجد جامع از آثار به‌جامانده محسوب می‌شوند. در حالت کلی، معماری این بازار بدین‌صورت است که با ۲۲۰ سال قدمت، هنوز به سبک قاجار است و قسمتهای قدیمی بازار، معماری طاقی و گنبدی‌شکل در قسمتهای سقف دارند و نور نیز از طریق سوراخ‌های آجرها به داخل می‌تابد. در واقع می‌توان گفت بازار بزرگ تهران معماری خاص و پیچیده سنتی دارد. راهروهای پیچ‌درپیچ، طاق‌ها و هواکش‌های سنتی، جزو زیبایی‌های معماری این بازار به شمار می‌روند.
در این روزها معماری جدید و مدرن رنگ‌و‌رویی خاص به بازار داده، بااین‌حال ماهیت سنتی با اجزای داخلی حفظ شده و هنوز هم یکی از زیباترین جاهای تاریخی و دیدنی تهران به شمار می‌رود.
