راه‌آهن سراسری؛ یک کار بزرگ اما نه‌چندان پرفایده
روزنامه هفت صبح، آرش خوشخو | یک: ایده راه‌آهن در ایران قدیمی‌تر از رضاخان بوده است. خط آهن از رشت به انزلی(پیربازار) در سال ۱۸۴۸(۲۳سال پس از اولین خط آهن در انگلیس) و به مسافت ۱۲کیلومتر و به ابتکار یک مهندس گرجی کشیده شد؛ به نام خوشتاریا. یعنی سال ۱۲۲۷ و در دوران فتحعلیشاه. خط‌آهن تهران به شهرری در سال ۱۸۸۲ یعنی ۱۲۶۱ و به مسافت هشت‌کیلومتر و در دوران ناصرالدین‌شاه کشیده شد که اتفاقا خیلی هم پرطرفدار بود.
یک مهندس فرانسوی و یک شرکت بلژیکی و سرمایه روس‌ها، بانی این خط‌آهن بودند. اما چاروادارهای راه تهران-شهرری که کاسبی‌شان به‌هم ریخته بود، مدام شایعات ترسناک درباره این خط آهن منتشر می‌کردند که درنهایت با کشته‌شدن اتفاقی یک مسافر به تعطیلی این خط ختم شد.
روس‌ها در حد فاصل جلفا به تبریز برای مصارف شخصی‌شان در سرک‌کشیدن‌های مداوم‌شان به شمال و شمال‌غرب ایران، یک خط آهن کشیده بودند و انگلیسی‌ها هم در خوزستان و بوشهر خط‌های آهن کوتاهی را تاسیس کرده بودند. یک خط آهن ۶۷کیلومتری هم از کویته پاکستان تا زاهدان کشیده بودند که بازهم مصارف نظامی انگلیسی‌ها را پاسخ می‌داد. همه این‌ها به دوران قاجار و مظفرالدین‌شاه و … بقیه دوستان مربوط بود.
* دو: این روایت جالب را هم بخوانید. وقتی که لامینسکی روس به امین‌السلطان، صدراعظم ناصرالدین‌شاه می‌گوید: «شما که جاده‌های کالسکه‌رو ندارید چرا راه‌آهن که به نفعتان است را احداث نمی‌کنید؟ در این روزگار سفر با قاطر، الاغ و شتر مسخره است. حتی هندوستان، مصر و ترکیه هم راه‌آهن احداث کرده‌اند و آفریقا نیز درحال کشیدن خط راه‌آهن است و همه‌جای دنیا راه‌آهن دارند.»
امین‌السلطان در جواب می‌گوید: «مردم ایران چندان اهل مسافرت نیستند. اگر هم راه‌آهن احداث کنیم، چاروادارهای ما بیکار شده و علیه ما شورش می‌کنند. غیر از این هم سفر با قاطر باعث طولانی‌شدن سفرها می‌شود. چون اگر مردم زود به مقصد برسند، باقی اوقاتشان را چه خواهند کرد. از طرفی اگر این خط کشیده شود مردم ایران مرده‌هایشان را به کربلا خواهند فرستاد و در این صورت دولت عراق جلوی کار را می‌گیرد. چون خواهند گفت خاک ما پر از مردگان ایرانی می‌شود. برای همین ما نمی‌توانیم از راه آهن استفاده کنیم.»
* سه: لایحه ساخت راه‌آهن سراسری در دوران رضاشاه در سال ۱۳۰۵ تصویب می‌شود. هزینه‌های کمرشکن این پروژه با فروش گنجینه‌های نقره حکومت و همین‌طور مالیات از تجارت قند و شکر کلید می‌خورد. سال ۱۳۰۶ به شکل نمادین کلنگ تاسیس راه‌آهن به زمین زده می‌شود اما اصل کار عمرانی از ۱۳۱۱ آغاز می‌شود و در سال ۱۳۱۷ به اتمام می‌رسد. یک مهندس روسی به نام ترسکینسکی طرح اصلی را ابتدا به رضاخان تحویل می‌دهد.
ابتدا شرکت یولاند آمریکا کار را به دست گرفت و به علت کند پیش رفتن کار، رضاشاه از گروه آلمانی دعوت به کار کرد. پس از آن هم مهندسان سوئدی و بعد مهندسان دانمارکی کار ساخت را به دست گرفتند. تا اینکه شرکت کام ساکس(اسکاندیناوی) کار را به دست گرفت. پس از آن‌هم کنسرسیوم تشکیل شد. این کنسرسیوم زیر نظارت وزارت راه بالاخره توانست در سال ۱۳۱۷ راه‌آهن جنوب به شمال را در ایستگاه فوزیه به یکدیگر متصل کند.
خط آهنی که از مرز غربی خوزستان شروع می‌شد و پس از گذشتن از اهواز و اندیمشک و اراک و تهران به سمت کوه‌های البرز می‌رفت و درنهایت به بندر ترکمن می‌رسید. کارهای سنگین و جالب بود اما کارشناسان عقیده دارند، مسیر بدی را انتخاب کرده بودند. تقریبا به‌جز تهران هیچ شهر پرجمعیت ایران در مسیر این خط قرار نداشت.
* چهار: با وجودی که گفته می‌شود راه‌آهن ایران توسط آلمانی‌ها ساخته شده اما کشورهای مختلفی در ساخت آن شرکت داشتند. نقطه آغاز راه‌آهن به سمت شمال کشور توسط ایتالیایی‌ها ساخته شده اما محل اصلی آن در شهر تهران، توسط آلمانی‌ها احداث شده است. اما مهم‌ترین قسمت این راه‌آهن قطعه‌ای است که به سمت کوه‌های البرز می‌رود. کارهای زیادی برای ساختن این قسمت توسط مهندسین دانمارکی انجام شده است.
* پنج: خسرو معتضد می‌گوید: ما آن زمان لکوموتیوران ایرانی نداشتیم و از ۱۱۹لکوموتیورانی که در راه‌آهن ایران مشغول به کار بودند ۹۹نفر خارجی، عرب، آفریقایی، بلژیکی، فرانسوی و انگلیسی بودند. ولی کم‌کم از سال ۱۳۱۸- ۱۳۱۷ عده‌ای را برای آموزش لکوموتیورانی به آلمان فرستادند که از جمله آنها مهندس شریف امامی بود. همچنین هنرستان لکوموتیورانی تأسیس شد و افرادی تربیت شدند. لکوموتیوران در آن زمان حکم خلبان هواپیما را داشت. چون مسیر ریل‌های قطار از کوهستان می‌گذشت، هدایت لکوموتیوها بسیار مشکل بود.
* شش: به ۱۳۱۷ رسیدیم. اوج استبداد رضاخانی. یک‌سال قبل جمعی از روشنفکران چپگرا موسوم به ۵۳ نفر به زندان های طویل المدت محکوم شده بودند. روزهای پرکاری سرتیپ آیرم و دکتر احمدی. روزهایی که زندان تازه تاسیس و مدرن قصر مملو از متهمان سیاسی است.
