موی تراشیده ممنوعه سینما
فیلم «قاتل و وحشی» باوجود تحسین منتقدان به دلیل ظاهر متفاوت بازیگر زن، مجوز نمایش عمومی نگرفت
هفت صبح، مهدی اشرافی| فیلم قاتل و وحشی ساخته حمید نعمت‌الله، مهم‌ترین و جنجالی‌ترین فیلم توقیفی سال‌های اخیر است. فیلمی که با وجود تحسین در اکران خصوصی، هیچ‌گاه فرصت نمایش عمومی در داخل کشور را پیدا نکرد.
پروانه نمایش فیلم نیز تنها برای اکران خارجی صادر شده است. همین صدور پروانه نمایش نشانگر این است که فیلم به خودی خود مشکل حقوقی ندارد. اما ماجرای توقیف، به جشنواره فجر سی‌ونهم بازمی‌گردد. جایی که با وجود استقبال برخی منتقدان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از صدور مجوز نمایش آن خودداری کرد. علت اصلی؟ ظاهر نقش اول فیلم لیلا حاتمی با سر تراشیده و بدون پوشش موی رایج.
امید اکران، محاق اکران
در بیانیه سازمان سینمایی در اسفند ۱۴۰۱ آمده بود که «مضمون ملتهب و خشن فیلم دلیل توقیف نیست، بلکه تنها تصاویر بازیگر زن با موی تراشیده مانع اکران شده است». این ممانعت اما در بهمن 1403 برطرف شد. در چهل و سومین جشنواره فیلم فجر با تصمیم دبیر، بخش ویژه‌ای در جشنواره پدید آمد که برخی فیلم‌ها از جمله آخرین ساخته توقیفی حمید نعمت‌الله در آن به نمایش درآمد. تشکیل این بخش جانبی بازار داغی پیدا کرد، که قطعا یکی از دلایلش اکران قاتل و وحشی بود. اما با پایان این اکران و جشنواره، نبود جدیت مسئولان، امید اکران دوباره این فیلم را به محاق برد.
نخستین موی تراشیده در تاریخ سینمای ایران؟
اما سوال اینجاست که آیا ظاهر یک زن با موی تراشیده در سینمای ایران بی‌سابقه بوده است؟ به هیچ وجه. در تاریخ سینمای پس از انقلاب، نمونه‌هایی از این دست کم نبوده‌اند. فریماه فرجامی در «سرب» (برنده دیپلم افتخار جشنواره هفتم)، رویا نونهالی در «زندان زنان» (برنده تندیس جشن خانه سینما)، زهرا داوودنژاد در «بچه‌های بد»، نیلوفر خوش‌خلق در «بوی بهشت»، خاطره حاتمی در «قرنطینه»، آزاده زارعی در «آمین خواهیم گفت»، شایسته ایرانی در «آینه‌های روبه‌رو»، رویا تیموریان در «شیفتگی» (نامزد نقش اول زن در جشنواره ۳۲)، سمیرا حسن‌پور در «سه‌کام حبس» و پانته‌آ بهرام در «شنای پروانه»، همگی در نقش‌هایی ظاهر شده‌اند که مشابه وضعیت موی لیلا حاتمی در قاتل و وحشی بوده‌اند.
مراجع تقلید: بدون نیت تبرج مصداق بی‌حجابی نیست
در چنین شرایطی، این پرسش مطرح می‌شود که اگر عطف به ماسبق در رویه‌های فرهنگی مبنا قرار گیرد، چرا برای فیلم نعمت‌الله استثنایی این‌گونه اعمال شده؟ این همان جایی است که نبود وحدت رویه در سیاست‌گذاری فرهنگی به چشم می‌آید. جایی که نه قانون، بلکه سلیقه، تعیین‌کننده می‌شود. اما برخی مسئولان مدعی شده‌اند که مشکل فیلم فقهی است.
موضوعی که نگارنده برای اطمینان بیشتر، شخصا از دفاتر چند تن از مراجع تقلید پیگیری کرد. پرسش روشن بود: آیا نمایش زن با سر تراشیده (بدون موی قابل مشاهده و فاقد جلوه تبرّج) مصداق بی‌حجابی شرعی است؟ پاسخ‌ها با وجود تفاوت‌های جزئی، اتفاق نظر روشنی داشتند: در صورت نبود جلب توجه و نیت تبرّج، این موضوع الزاما مصداق بی‌حجابی نیست.
خشونت آن روزها، حرف تازه سینما بود!
از سوی دیگر یکی از انتقادهایی که گاه به فیلم وارد می‌شود، خشونت آن است. اما نباید فراموش کرد که این اثر در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ ساخته شده؛ زمانی که پرداختن مستقیم به خشونت روانی و اجتماعی در سینمای ایران تجربه تازه‌ای بود. نعمت‌الله با شهامت، به دل تاریکی‌های روان انسان رفت و اثری ساخت که سال‌ها بعد، تبدیل به جریان غالب در سریال‌سازی ایران شد. از این منظر قاتل و وحشی نه تنها در زمان خود جسورانه و پیش‌رو بود بلکه جریان‌ساز نیز بوده است.
بقا سینما با اعتماد به عقلانیت فرهنگی
درنهایت اگر آغاز توقیف فیلم را بتوان بر دوش شرایطی خاص گذاشت، ادامه این توقیف قطعا دیگر بهانه‌پذیر نیست. ادامه توقیف فیلمی که صلاحیت فنی و هنری آن بارها تأیید شده، نه اقدامی فرهنگی است و نه حتی مصلحت‌اندیشی. تداوم توقیف این فیلم بیش از هر چیز، بی‌اعتمادی به مخاطب، بی‌اعتمادی به هنرمند و نهایتا بی‌اعتمادی به عقلانیت فرهنگی جامعه است. سینمای ایران برای بقا به آشتی نیاز دارد؛ نه تکرار بی‌پایان سوءظن.
